Kafka na Auschwitz

Met ‘Het fiasco’ voert de Hongaars-joodse Auschwitz-overlevende Imre Kertész ons opnieuw naar de beklemmende sfeer van ‘Het proces’ van Franz Kafka. Een overweldigende roman.

Een oudere auteur tobt nadat zijn jongste roman, waaraan hij ettelijke jaren gezwoegd heeft, door de uitgever afgewezen is. Uiteindelijk geraakt hij in een ander land, waar hij inspiratie sprokkelt voor een nieuw boek. Vreemd genoeg kent hij de stad of de inwoners niet, van wie sommigen hem wel blijken te kennen. Hij komt er vooral in contact met Sziklai, die hem kan inwijden in de omgang met de dictatuur in de stad, en Berg, die een boek schrijft over een beul die duizenden mensen ombracht. Berg wil duidelijk maken dat de beul alleen maar kon functioneren omdat de samenleving dat mogelijk maakte.

Met deze basisingrediënten kookt de Hongaars-joodse schrijver Imre KertészHet fiasco, een even bevreemdend als beklijvend literair menu. De inmiddels 70-jarige Kertész verwerkte zijn eigen ervaring in deze sombere roman. Zijn debuut, Onbepaald door het lot, werd weliswaar niet verboden door de Hongaarse autoriteiten, maar wel doodgezwegen. In die inmiddels ook vertaalde debuutroman vertelt Kertész hoe hij als 14-jarige joodse knaap in Boedapest op een goederentrein geladen werd en terechtkwam in het concentratiekamp van Auschwitz. Omdat hij nog goed kon werken, werd hij later naar Buchenwald afgevoerd, waar hij in 1945 bevrijd werd.

Er zijn stapels boeken geschreven met getuigenissen over de holocaust. Kertész’ werk valt evenwel op door het volgehouden perspectief. Hij bekijkt alles door de ogen van de aanvankelijk argeloze jongen. Precies die schijnbare onbevangenheid maakt de lectuur bijwijlen ondraaglijk. De auteur buit gewiekst het effect uit tussen de naïviteit van de tiener en het weten van de lezer. De jongen hoopt nog op avontuur, de lezer weet dat hij in de gruwel zal belanden.

Nadat de jongen de nazikampen overleefd heeft, belandt hij opnieuw in het door de Russen gedomineerde Hongarije, waar hij zich alleen een slachtoffer van buitenlandse beulen mag voelen. Ook de Hongaren zelf voelen zich immers slachtoffers van de oorlog. De jongeman – en met hem de auteur – hamert er evenwel op dat de hele samenleving niet zomaar de handen in onschuld kan wassen.

Dit motief vinden we eveneens terug in Het fiasco. Ook dit boek stemt de lezer erg ongemakkelijk. Deze keer is dat onder meer het gevolg van de onzichtbare draden die het maatschappelijke marionettenspel doen bewegen – of juist niet doen bewegen. Stilstand is immers een overweldigend motief. De maatschappij zit gevangen in een vage dictatuur. Het individu voelt zich bekneld, beschuldigd en veroordeeld. De roman ademt in de sfeer van Het proces van Franz Kafka, waar de aanklacht – tegen het individu – niet eens uitgesproken wordt.

De auteur moest zich in leven houden met journalistiek, vertalingen en het schrijven van optimistische musicals. Pas nadat het ijzeren gordijn weggetrokken werd, brak hij door.

Imre Kertész, Het fiasco. Van Gennep/Van Halewyck, 381 blz., 998 fr.

LUC DE DECKER