‘Ik heb gevoelens voor u’ betekent: ‘ik heb een oordeel over u’

De intellectuele wervelwind Martha Nussbaum heeft een verrassende kijk op emoties. Dat blijkt uit ‘Oplevingen van het denken’, een boek dat filosofie opnieuw bovenaan op de maatschappelijke agenda plaatst.

Martha Nussbaum, Oplevingen van het denken – Over de menselijke emoties. Ambo, 710 blz., 37,95 euro.

Wekt de aanblik van armoede bij u mededogen of walging op? Wanneer weerzin de bovenhand haalt, keert u zich af van het probleem. U hebt er niets mee te maken en wilt er ook niets mee te maken hebben. De afkeer is meteen ook een (impliciete) veroordeling van de armen zelf. Het is hun probleem én hun schuld. Wanneer evenwel mededogen het overheersende gevoel is, komt er ook een mechanisme op gang dat u aanzet tot actie. U wilt iets doen aan de armoede. Ook in dit geval komt uw houding neer op een (impliciete) veroordeling, maar nu niet van de armen, wel van de samenleving. Hoe kan een maatschappij die armoede tolereren? En wat kan zij doen om die ellende weg te werken? Nu worden de vragen en oplossingen politiek.

Met die eenvoudige vraag wordt onmiddellijk duidelijk wat de Amerikaanse celebrity filosofe Martha Nussbaum (hoogleraar aan de universiteit van Chicago) uitgebreid uiteenzet in haar recente boeken Hiding from Humanity – Disgust, Shame and the Law en vooral in het onlangs vertaalde Upheavals of Thought – The Intelligence of Emotions. Vreemd genoeg is de perfecte ondertitel in de ver- taling vervangen door het fletse Over de menselijke emoties. Volgens Nussbaum zijn emoties geen irrationele uitbarstingen, maar zijn ze onlosmakelijk verbonden met een oordeel, een idee of een interpretatie. Het gaat dus wel degelijk, zoals de hoofdtitel samenvat, om oplevingenvan het denken. Al te vaak wordt de emotie tegenover de rede geplaatst, waarbij de emotie het irrationele vertolkt. Maar woede, verdriet, angst, blijdschap of welk gevoel dan ook zijn de uitdrukking van een persoonlijk moreel oordeel.

Persoonlijk? Nu hebben we de poppen aan het dansen, want dat persoonlijke oordeel kan uiteraard bespeeld worden, kan de uitdrukking zijn van een maatschappelijke of politieke manipulatie. Hitler wist hoe hij walging en angst kon zaaien om jodenhaat te oogsten. Dezelfde machinaties kunnen ingezet worden tegen andere bevolkingsgroepen (homo’s, allochtonen, vul maar in). Moeten we de emoties dan maar verdringen? Spinoza wilde ons, slaven van onze hartstochten, bevrijden door inzicht. Tot daar volgt Nussbaum de Portugese Nederlander ook. Bevrijding door inzicht is zelfs de sleutel tot het doorgronden van de heerlijk complexe turf Oplevingen van het denken. Emoties kunnen immers zeer constructief zijn als je er maar inzicht in verworven hebt. U moet ze vooral niet krampachtig wegmoffelen en een poging ondernemen om u alleen door de rede te laten leiden, zoals Spinoza finaal voorstelde. Dan bant u immers ook het mededogen. En mist u het echte leven.

Luc De Decker