“Helikopter Ben zal zoveel dollars drukken als nodig”

“Als iemand ons door deze crisis kan sleuren, is het Ben Bernanke wel.” Johan Van Overtveldt, directeur van het VKW, schreef een boek over de voorzitter van de Amerikaanse centrale bank, de man die de wereld moet redden van een nieuwe Grote Depressie.

“Dit boek gistte al 25 jaar in mijn hoofd. Ik heb een passie voor de kunst van het centrale bankieren. De figuur Ben Bernanke intrigeerde me al langer en de jongste achttien maanden was hij de dominante beleidsfiguur in de VS”, zegt Johan Van Overtveldt, algemeen directeur van de werkgeversorganisatie VKW en columnist van Trends. Als econoom is hij bijzonder vertrouwd met de Amerikaanse economie. En zo ligt het werk van een Vlaming in een oplage van 18.000 exemplaren in de Amerikaanse boekwinkels. Van Overtveldt is een van de eersten die een uitgebreid portret schetst van de man die meer dan wie ook het lot van de Amerikaanse en de wereldeconomie in handen heeft. Bernanke’s Test legt ook het beleid van voorganger Alan Greenspan onder de microscoop en graaft naar de fundamenten van de crisis.

Wie de economie wil doorgronden, die probeert de Grote Depressie van de jaren dertig te verklaren. Als academicus van Princeton maakte Ben Bernanke naam met zijn onderzoek naar de mechanismen die de wereldeconomie toen in de verdoemenis stortten. Het oplossen van dit raadsel staat voor economen gelijk met het vinden van de Heilige Graal. “We waren schuldig. Ik beloof dat we het niet meer opnieuw doen”, verontschuldigde Bernanke zich in 2002 namens de Amerikaanse centrale bank voor het restrictieve monetaire beleid dat de Fed in de jaren dertig voerde. Bernanke was in 2002 lid van de bestuursraad van de Fed. “In 2005 riep president Bush hem naar zijn kabinet als economisch adviseur. Toen wist ik dat Bernanke Geenspan zou opvolgen. Bernanke kende de Fed en legde zijn politiek examen af. Men zag de crisis opdoemen en dus zou de kennis van Bernanke over de jaren dertig van pas kunnen komen. Bernanke werd in februari 2006 benoemd tot voorzitter van de Fed en een aantal maanden later zat het spel op de wagen. Was Bernanke academicus gebleven, dan had hij ongetwijfeld de Nobelprijs al gekregen.”

TRENDS. Was Bernanke’s kennis van de Grote Depressie doorslaggevend in zijn benoeming tot voorzitter van de Fed?

JOHAN VAN OVERTVELDT (VKW). “Het is zeer moeilijk om daar iets over te vernemen. Greenspan heeft in elk geval een belangrijke rol gespeeld in de aanstelling. Greenspan moet volgens mij beseft hebben dat we dansten op een vulkaan, zonder een idee te hebben dat het zo erg zou worden. De band tussen Greenspan en Bernanke was goed en Bernanke had getoond dat hij de capaciteiten had.”

Bernanke trekt alle registers open. De beleidsrente is zo goed als 0 procent en de Fed is bezig om de geldmassa te verruimen. Het is een basisrecept voor toekomstige inflatie en een crash van de dollar. Weet Bernanke wat hij doet?

VAN OVERTVELDT. “Bernanke weet dat hij de geldbasis niet mag laten instorten als hij een nieuwe Grote Depressie wil vermijden. De omloopsnelheid van het geld is fors gedaald door de crisis in het banksysteem, dus moet Bernanke de geldhoeveelheid oppompen om de geldbasis op peil te houden. Twijfel er maar niet aan: indien nodig speelt hij ‘ Helikopter Ben’ en zal hij zoveel dollars drukken als nodig. Het is zonneklaar dat het doen en laten van Bernanke gedomineerd wordt door de doelstelling om een herhaling van de jaren dertig te voorkomen. Bernanke is een generaal die weet over welke wapens hij beschikt en die ook niet aarzelt om ze af te vuren.

“Het grote gevaar is dat de messen van deflatie en protectionisme de wereldeconomie in de schaar nemen. Dan is het hek van de dam en is herstel pas mogelijk vanaf 2011 of 2012. Bij deflatie wordt het uitstellen van bestedingen de norm, terwijl de reële last van de schulden zwaarder wordt. De recessie trekt dan het bankprobleem weer op gang. Wat betreft het protectionisme valt het me op dat in heel wat landen al wordt gepleit om eigen producten te kopen. Dat is razend gevaarlijk, zeker voor een kleine open economie als de Belgische. Een escalerend protectionisme is zo mogelijk een groter risico dan een verdere uitdieping van de financiële crisis.”

Ligt de Fed niet zelf aan de basis van de crisis door in de periode 2002-2005 te lang een te expansief beleid te voeren waardoor de huizen- en schuldenbubbel vorm kreeg?

VAN OVERTVELDT. “Ik ben het niet eens met die stelling. In 2002 en 2003 beefde heel de wereld voor de deflatiedemon. Het beleid van de Fed was toen succesvol, want deflatie werd voorkomen. In de juiste context is de huidige kritiek dus flauwekul. Had de Fed dat niet gedaan en de deflatie had doorgezet, dan had de kritiek wellicht geluid dat het de schuld van de Fed was. Dat wil niet zeggen dat de Fed een perfect parcours heeft afgelegd. Verre van. Vooral in regulering schoot Greenspan schromelijk tekort. Maar op het rentebeleid kan je weinig kritiek hebben.”

Heeft de Fed toen alleen maar voor uitstel van executie gezorgd, want nu loopt die schuldenzeepbel dan toch leeg?

VAN OVERTVELDT. “Vandaar mijn stelling dat de Fed regulerend tekortschoot om de grote excessen te voorkomen op het vlak van de rommelhypotheken en de buitenbalansvehikels van de banken. Maar de Fed moest toen en nu ingrijpen. Of de Fed daarmee de basis legt voor de volgende zeepbel? Sorry, op een moment dat de economie boven de afgrond hangt, is het niet ernstig om te wijzen op gevaar in de andere richting. Wel ben ik ervan overtuigd dat de Fed voortaan zal ingrijpen als ze nog eens een zeepbel ziet ontstaan die gebaseerd is op overmatige schuldgroei.”

Het verschil tussen de Fed en de Europese Centrale Bank (ECB) is opmerkelijk. De ECB wil ook nu de vorming van zeepbellen voorkomen, precies om over enkele jaren niet in de situatie te belanden waarin de Fed nu is verzeild.

VAN OVERTVELDT. “De ECB heeft tot juli 2008 een perfect parcours gereden. Maar sindsdien is ze op een onwaarschijnlijke manier passief gebleven, ondanks de escalatie van de crisis. De ECB heeft daarna een inhaalbeweging gedaan, maar de huidige beleidsrente van 2 procent had ze al begin november moeten aanrekenen. De ECB heeft dus drie kostbare maanden verloren in een economisch bestel dat langs drie kanten aangevallen werd: door recessie, deflatie en financiële crisis. Als ik Yvan Mersch, de gouverneur van de Luxemburgse Centrale Bank en bestuurder van de ECB, hoor verkondigen dat de ECB de rente niet onder 2 procent mag laten zakken omdat dan het gevaar zou bestaan dat het rentebeleid geen effect meer zou hebben, dan breekt mijn klomp. De ECB zit al in een liquiditeitsval waarbij het rentewapen niet meer werkt! Precies omdat ze te laat en te weinig tussenbeide kwam.”

Waarom aarzelt de ECB om de rente snel verder te verlagen?

VAN OVERTVELDT. “De ECB wil zo lang mogelijk vasthouden aan het klassieke rentewapen omdat ze bang is om een niet-conventioneel beleid van geldexpansie te moeten voeren. Want om dat mogelijk te maken, moet de ECB overheidspapier op de markt opkopen. Maar welk papier moet de ECB kopen? Duits? Frans? De ECB blijft dus worstelen met de institutionele handicap van met zestien ministers van Financiën in het bad te moeten. Kijk wat er gebeurd is toen de financiële crisis tussen half september en half oktober in alle hevigheid woedde. De dollar is toen met 15 procent gestegen. Als paniek regeert, holt de hele wereld naar de dollar, al was die dollarstijging ook te danken aan een technisch herstel. Dat zegt veel over de structurele zwakte van de euro. Als de euro de tegenhanger of zelfs de opvolger van de dollar wil zijn, dan had de euro in die periode in waarde moeten stijgen.”

Komt het boek niet te vroeg, want de crisis is nog volop bezig?

VAN OVERTVELDT. “Niet in die zin dat ik ervan overtuigd ben dat het beleid van de Fed een herhaling van de jaren dertig zal voorkomen. Ik voel mij comfortabeler met Bernanke als topman van de Fed dan met gelijk wie anders. Het is aan weinig mensen gegeven om in deze helse politieke omstandigheden een doordacht beleid te voeren. Bernanke heeft ook voldoende inzicht in de politieke mechanismen in Washington. Het boek komt wel te vroeg in die zin dat we nog niet weten wat de gevolgen zijn van het expansieve geldbeleid van Bernanke.”

Heeft Bernanke een exitstrategie?

VAN OVERTVELDT. “De vraag is vooral hoe Bernanke die extra geldcreatie opdweilt zodra de banken weer op een normale manier kredieten verstrekken. Doet hij dat te traag of misschien te snel? Het is nieuw terrein en dus onvoorspelbaar. Het is in elk geval evident dat een economie zoals de Amerikaanse, die overladen is met schulden, niet slechter wordt van enkele jaren inflatie van 5 procent. Ik sluit ook niet uit dat de Fed bewust een inflatie van 5 procent nastreeft. In het verleden zijn de meeste grote schuldproblemen opgelost met inflatie. Een inflatie van pakweg 7 procent zou al gevaarlijker zijn, want dan is de stap naar 10 procent en meer snel gedaan.

“Dan zet de Fed zijn geloofwaardigheid misschien op het spel, maar wat is het belangrijkste: een gigantisch sociaaleconomisch drama vermijden of de reputatie van de Fed te beschermen? Dan kiest Bernanke resoluut voor het eerste. Bernanke heeft nu met veel knip- en plakwerk de mechanismen grotendeels stilgelegd die in de jaren dertig de Grote Depressie uitlokten. Maar wat de gevolgen zijn, dat weet niemand.”

Doe eens een berekende gok?

VAN OVERTVELDT. “Amerikanen kunnen als geen ander de deur van het verleden achter zich dichttrekken. Er zijn veel parallellen tussen de VS nu en de VS aan het begin van de jaren tachtig. Ook toen zaten de VS economisch op hun knieën en dan komt daar Ronald Reagan met een boodschap in het genre van ‘ yes, we can‘. Amerikanen zijn misschien naïef volgens sommigen, maar ze kunnen enorm begeesterd worden door een boodschap zoals president Obama die bracht. Tel daarbij hun zin om te ondernemen en de immigratie-instroom waardoor er van onderuit in de samenleving altijd druk is om prestatiegedreven bezig te blijven. De Amerikaanse economische machine zou sneller kunnen aanslaan dan we vandaag denken. En dan zal Bernanke snel zijn expansief geldbeleid moeten opdweilen. Maar Bernanke moet ook die opdracht tot een goed einde kunnen brengen. Op dat vlak ben ik pessimistischer over Europa. De ECB moet in een zeer moeilijke institutionele context werken. De EU is in deze crisistijden een farce. Stel u voor dat in de tweede helft van vorig jaar bijvoorbeeld Estland voorzitter was geweest van de EU. Dat was razend gevaarlijk geweest. We hebben ongelooflijk veel geluk gehad dat een groot land toen voorzitter was, met een president die elke dag bijna hyperkinetisch uit zijn kostuum sprong. Sarkozy heeft op een bepaald moment het Europese huis toch als eenheid doen bewegen, maar dat was puur te danken aan le pouvoir van de persoon Sarkozy.”

In de zomer van 2007 schatte Bernanke de schade voor het banksysteem van de kredietcrisis op 100 miljard dollar. Vandaag is de schade twintig tot dertig keer hoger. Heeft ook Bernanke de crisis onderschat?

VAN OVERTVELDT. “Zonder meer. Eind 2006 zei Bernanke nog dat er geen sprake was van een huizenbubbel in de VS. Daar is hij toch de mist ingegaan. Maar het IMF heeft vorig jaar nog een analyse gedaan van de huizenprijzen. Daar komen de Amerikaanse huizen lang niet als duurste uit. In heel wat landen (Spanje, het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk, Ierland, Nederland) was de huizenzeepbel veel groter.”

Verschil is natuurlijk dat in de VS veel mensen een hypotheeklening kregen zonder dat ze die ooit konden terugbetalen.

VAN OVERTVELDT. “Ja, maar vergeet niet dat er ook een enorme politieke druk was om meer mensen aan een eigen huis te helpen. Die rommelhypotheken hielpen daarbij en kregen applaus van Clinton en daarna van Bush. Ook de politici hebben boter op het hoofd. De Fed beseft maar al te goed dat zijn onafhankelijkheid aan een dun koordje hangt. Als men in het Congres de schaar bovenhaalt, dan verliest de Fed zijn kostbare onafhankelijkheid en dan is het weer een puur politieke entiteit. Op een gegeven moment schrijft Greenspan in zijn memoires dat hij de rommelkredieten serieus moest nemen of dat hij anders onder politieke druk zou staan. De Fed neemt daarom zijn dubbel mandaat om zowel prijsstabiliteit als volledige tewerkstelling na te streven zeer ernstig. Bernanke heeft in een van zijn eerste speeches gezegd dat prijsstabiliteit voor alles komt en dat de rest daaruit voortvloeit. Hij heeft dat nooit met zoveel woorden herhaald. Bij de Fed zit de schrik voor de politieke schaar er diep in.

“Bernanke heeft zelf gezegd dat hij Republikein is, maar het zou voor Obama heel gevaarlijk zijn om Bernanke te vervangen. De economische adviseurs rond Obama dragen Bernanke ook op handen. Het enige risico in dat dreamteam is Larry Summers, de belangrijkste economische adviseur van Obama. Dat is een ongelooflijk intelligente man, maar hij is ook zeer zelfingenomen. Zal hij zijn wil niet te veel opdringen? Dat zou tot een kortsluiting kunnen leiden met Bernanke of minister van Financiën Timothy Geithner. Obama zal Summers aan de leiband moeten houden. Op langere termijn is het de grote ambitie van Larry Summers om Bernanke op te volgen.”

Is de Fed in de fout gegaan door Lehman Brothers over de kop te laten gaan?

VAN OVERTVELDT. “Ik ben er niet van overtuigd dat dit een historische vergissing was. We hebben een geweldige klap gekregen, maar de sanering van de sector is toen echt begonnen. Ook zonder de val van Lehman zou er nog heel wat fout gegaan zijn in de financiële sector, en zou ook Fortis de dans heel moeilijk ontsprongen zijn. Maar zelfs voor een land als de VS zijn er grenzen aan wat op korte termijn mogelijk is. Vergeet niet dat ook de verzekeraar AIG moest worden gered in dat weekend. Was het dus wel realistisch om beide te redden in 24 uur tijd? En het was nodig om in de financiële sector een aantal mensen met hun hoofd tegen de muur te laten lopen. De Amerikaanse regering wou toen een grens trekken.”

Hoe zwaar weegt Bernanke op het beleid van Obama?

VAN OVERTVELDT. “Door zich niet te verzetten tegen het expansieve fiscale beleid van Obama en het zelfs openlijk te steunen, heeft hij eigenlijk zijn zegen gegeven. Twee maanden geleden heeft Bernanke zelfs nog opgeroepen om budgettair vol gas te geven. Obama heeft wel alle moeite gehad om zijn fiscaal plan door het Congres te loodsen. We onderschatten dat, maar in de interne keuken van de Amerikaanse politiek is het de ambitie van velen om Obama op de knieën te krijgen.” (T)

JOHAN VAN OVERTVELDT, BERNANKE’S TEST. BEN BERNANKE, ALAN GREENSPAN AND THE DRAMA OF THE CENTRAL BANKER,

AGATE PUBLISHING, 287 BLZ.

Door Daan Killemaes