‘Haal het grote geld uit de politiek’

Voormalig minister Robert Reich wordt ‘het sociale geweten van weldenkend Amerika’ genoemd. Zijn hoorcolleges trekken meer dan duizend studenten per keer. De activistische hoogleraar roert zich in de verkiezingsstrijd. Donald Trump is volgens hem een gevaar voor de toekomst van Amerika en de rest van de wereld.

Als student had Robert Reich in de jaren zestig een date met Hillary Clinton. Tegenwoordig gaat zijn sympathie meer uit naar haar opponent Bernie Sanders. Onlangs schreef Reich een lofzang op de senator uit Vermont voor een speciale editie van het weekblad Time over de honderd meest invloedrijke mensen van het moment. Reich en Sanders delen de woede over de groeiende tweedeling in hun land.

Waarom hebt u zoveel bewondering voor Bernie Sanders?

ROBERT REICH. “Bij de Democraten gaat het niet om een strijd tussen Hillary Clinton en Bernie Sanders. Het gevecht gaat tussen Clinton en een beweging die toevallig onder leiding staat van Sanders. Jongeren vormen het hart van die beweging. Het is ongelooflijk hoeveel steun Sanders geniet onder de jongeren.”

Is het niet jammer dat een man van 74 jaar die beweging aanstuurt? Waar zijn de jongeren zelf?

REICH. “Dat is een deel van het probleem. In de afgelopen dertig jaar is het cynisme over de politiek sterk gegroeid. Ik waarschuw studenten altijd dat dat een selffulfilling prophecy is. Als je cynisch blijft over de politiek, dan geef je democratie op. Dat is precies wat de gevestigde belangen die de politiek beïnvloeden met geld willen. Daarom ben ik zo blij dat studenten en jonge mensen dat steeds beter begrijpen. Ze staan in de voorhoede van deze beweging, die niet zomaar zal verdwijnen. Ongeacht wat er gebeurt tijdens de verkiezingen. Als deze beweging niet dit jaar zegeviert, dan zal het in 2020 zijn.”

Sanders spreekt bij de Democraten namens de linkervleugel en hij doet het heel goed. Donald Trump doet hetzelfde bij de Republikeinen op de rechterflank. Heeft u dat verrast?

REICH. “Het heeft me verbijsterd! Ik deed vorig najaar een tour voor mijn nieuwe boek. Ik was in de Midwest en het zuiden. Ik ontmoette mensen in het publiek die zichzelf conservatieve Republikeinen of Tea Partiers noemden. Ik vroeg hun op wie ze zullen stemmen. Een aanzienlijk aantal zei te twijfelen tussen Trump en Sanders. Dat leek me toen nog erg onwaarschijnlijk. Dit maakt de Amerikaanse politiek wel zo interessant op het moment. Kandidaten als Trump en Sanders krijgen om verschillende redenen een vloedgolf aan steun. De aanhangers konden in veel opzichten niet meer van elkaar verschillen.”

De politieke scheidslijnen lopen niet tussen links en rechts?

REICH. “We hebben te maken met establishment tegen anti-establishment. De gevestigde orde wordt aangevallen wegens de vriendjespolitiek in het kapitalistische systeem. We zien een breed verzet tegen de dominantie van het grote geld in onze democratie.”

Wat is het eerste dat u doet als u wordt teruggevraagd in de politiek?

REICH. “Het belangrijkste is het geld uit de politiek te halen. Daar werk ik al jaren aan. Kijk naar de optredens van Hillary Clinton. Ik ken haar al sinds ze negentien was. Ik ben een grote fan en ik denk dat ze buitengewoon bekwaam is. Maar waarom zou ze 675.000 dollar van Goldman Sachs accepteren voor drie toespraken? Ze had het geld niet nodig. Ze zegt dat ze niet wist dat ze zich kandidaat zou stellen voor het presidentschap. Dat is moeilijk te geloven.

“De perceptie is heel belangrijk in deze tijden waarin populisme domineert. Of Hillary Clinton werkelijk naar de pijpen van Wall Street danst, is moeilijk te zeggen. Maar hoe kan ze nou denken dat geld van Wall Street geen invloed heeft op de perceptie van de mensen over haar onafhankelijkheid? Mensen kennen de verhalen uit de tijd van de regering-Clinton over de Lincoln-slaapkamer in het Witte Huis.”

De Clintons verhuurden die kamer om hun uitgeputte verkiezingskas bij te vullen, om de herverkiezing van Bill Clinton mogelijk te maken. Wat zegt dat over het echtpaar?

REICH. “De grap ging destijds dat het de enige hotelovernachting was waar de gasten een chocolaatje op het hoofdkussen achterlieten in plaats van andersom. Bill Clinton werd steeds afhankelijker van campagnebijdragen van grote bedrijven, Wall Street en lobbyisten die bijdragen van de rijke Amerikanen bundelden. Dan wordt het erg moeilijk fundamentele, structurele hervormingen door te voeren die nodig zijn om de inkomensongelijkheid terug te dringen. Barack Obama was de eerste president in vele jaren die geen geld ophaalde voor de financiering van zijn campagne. Het was een kleine stap in de goede richting.”

Later vloog hij toch geregeld met zijn regeringshelikopters naar Manhattan voor diners, feesten en lunches om geld op te halen.

REICH. “Ik vind het op verschillende niveaus niet goed. Het beperkt je bewegingsruimte. Als je eenmaal dat faustiaanse pact hebt gesloten, is er geen weg terug. Het schept verwachtingen bij de rijken en de elite. Je bijt niet in de hand die je voedt. Zo simpel is het. Het tweede probleem is sociologisch van aard. Presidenten en presidentskandidaten gaan eten en drinken met zeer rijke mensen. Ze gaan samen op reis in vliegtuigen. Ze hebben zomerhuisjes bij elkaar in de buurt. Ze slaan een balletje op de golfbaan. Hun referentiekader begint te veranderen. Je begint de wereld te zien door hun ogen. Ik ben heus geen klassenstrijder, zoals men soms beweert. Ik denk ook niet dat CEO’s kwaadaardig zijn. Dit gaat niet over goed of kwaad. Dit gaat over het zien van de wereld in een zeer beperkt perspectief.”

Veel Amerikaanse burgers delen uw analyse en ongerustheid over de groeiende ongelijkheid en de uitwassen van het kapitalisme en de globalisering.

REICH. “De boosheid onder de Amerikaanse bevolking zwelt aan. Zowel in de VS als in Europa zie je dat populisme aanslaat als een aanzienlijk deel van de bevolking boos is over de manier waarop de economie functioneert. Mensen hebben het gevoel dat de economie georkestreerd is in het voordeel van de heersende elites.”

Was dat anders toen Obama werd verkozen in 2008?

REICH. “Het zijn heel andere tijden. In de tussenliggende jaren hebben vier grote veranderingen plaatsgevonden. Ten eerste heeft het Hooggerechtshof met zijn Citizens United-uitspraak de sluizen opengezet voor het grote geld in de politiek. Er zat al veel geld in de politiek in de VS, maar die uitspraak heeft de machtsverhoudingen tussen de grote bedrijven en de burger drastisch gewijzigd. Ten tweede is de ongelijkheid in de afgelopen acht jaar dramatisch toegenomen. Na de crisis zijn vrijwel alle vruchten van de economische vooruitgang naar de top gegaan. Ten derde zijn de lonen voor arbeiders gedaald, gecorrigeerd voor inflatie. Veel Amerikanen werken harder dan ooit, maar ze zijn geen spat vooruit gekomen. Ten vierde hebben veel bedrijven hun fulltimecontracten met werknemers omgezet in losse contracten. Het is van de jaren 1880 en 1890 geleden dat we nog zo’n grote concentratie van vermogen aan de top hebben gezien.”

Zijn zakenmensen en topbestuurders blind voor de problemen in de VS?

REICH. “Bestuurders hebben geen idee wat er gebeurt bij de gewone mensen in Amerika. Als je vermogend bent in de VS, kom je geen mensen meer tegen die dat niet zijn. Je leeft in een zeer goed geïsoleerde zeepbel.”

Toch is Thomas Piketty’s boek Kapitaal in de 21ste eeuw, over de scheve welvaartsverdeling in de VS op Wall Street, niet onopgemerkt gebleven. Het is niet zo dat topbestuurders zich geen zorgen maken over de volgende generaties.

REICH. “Maar ze voelen geen verantwoordelijkheid. Zij kunnen het probleem intellectueel misschien begrijpen, maar ze hebben niet het gevoel dat ze er een persoonlijk of zelfs institutioneel belang bij hebben veranderingen in de economie of de politiek af te dwingen. Ze kunnen niet collectief in actie komen.”

Bedrijven hebben toch ook belang bij een kapitaalkrachtige middenklasse? De Amerikaanse economie is voor 70 procent afhankelijk van de binnenlandse vraag, die van gewone Amerikanen moet komen.

REICH. “Ik heb hierover gesproken met een topman van het grootste hightechbedrijf in Amerika. Hij zat op uw stoel. Maar ik ben niet van plan zijn naam te onthullen. Hij zei: ‘Ik ben het met u eens over de ongelijkheid. Ik ben het zelfs met u eens dat we onszelf potentieel veel pijn doen. Maar alleen kan ik niets doen.’ Hij zei in een keiharde concurrentiestrijd verwikkeld te zijn met andere bedrijven, die allemaal proberen zo veel mogelijk geld te verdienen. Ik verwacht ook niet dat CEO’s het alleen doen.”

Bent teleurgesteld in Obama? Net zoals in Bill Clinton?

REICH. “Teleurgesteld is een groot woord.”

U hebt toch ontgoocheld het kabinet van Clinton verlaten?

REICH. “Ik vind dat Bill Clinton meer had kunnen en moeten doen. Teleurstelling suggereert dat er een moreel probleem van niet-ingeloste beloften was. Mijn grote bedenkingen over Clinton gingen over zijn dramatische ruk naar rechts in 1995. Hij stemde opeens in met een voorstel van de Republikeinen om de bijstand drastisch terug te schroeven. Daarmee heeft hij veel Amerikanen schade toegebracht. Hij wierp ook de homorechten jaren terug in de tijd.”

Hij werd ook kort voor zijn herverkiezing kampioen van de vrijhandel.

REICH. “Met zijn aanpak van de vrijhandelsovereenkomsten heeft hij de rechten van de werknemers verkwanseld. Hij had die afspraken moeten koppelen aan sterkere vakbonden en een betere toegang tot goede banen door meer training en meer investeringen in het onderwijs. Maar dat deed hij niet. Noch Bill Clinton noch Barack Obama heeft iets gedaan om de campagnefinanciering te hervormen. Dat beschouw ik als een fundamentele mislukking. We kunnen structureel weinig goeds doen als we het grote geld niet uit de politiek duwen.”

Gezien de groeiende welvaartskloof onder Barack Obama moet u meer kritiek hebben op hem.

REICH. “Ja en nee. Vergeet niet dat Obama de eerste twee jaar volledig in beslag is genomen door de bankencrisis en alles wat daaruit volgde. Obama heeft misschien wel weten te voorkomen dat het land in een nieuwe Grote Depressie zou terechtkomen. Ik denk dat hij over het algemeen uitstekend werk heeft gedaan in zeer, zeer moeilijke omstandigheden. In een perfecte wereld zou hij sociale hervormingen hebben doorgevoerd. Ik denk dat Obama toch de geschiedenis ingaat als een van de beste presidenten die we hebben gehad. Hij heeft zijn waardigheid en zijn cool weten te behouden, ondanks meedogenloze aanvallen vanuit de rechterzijde van het politieke spectrum.”

Gerben van der Marel in Berkeley

“Het is van de jaren 1880 en 1890 geleden dat we nog zo’n grote concentratie van vermogen aan de top hebben gezien”

“Ik denk niet dat CEO’s kwaadaardig zijn. Dit gaat niet over goed of kwaad. Dit gaat over het zien van de wereld in een zeer beperkt perspectief”