GENANTE VERTONING

Privatiseren in Nederland

Het leven is een aaneenschakeling van gênante gebeurtenissen : ‘s morgens buiten adem en boordevol excuses de verkeerde vergadering binnenstormen, ‘s avonds op een receptie hartelijk informeren naar Ot terwijl Sien daar overgelukkig staat te glimmen met Pluk van de Petteflat. Er bestaan speciaal voor gênante situaties ontworpen voorwerpen : ritsen, trappen, bananenschillen, kleerkasten met ruimte voor minnaars.

Gênante vertoningen blijven niet beperkt tot gewone stervelingen. Nederland had vorige maand de première van een koninkrijkbrede gênante voorstelling, live op de televisie. Iedereen zag hoe een ondoordacht voorstel voor de afschaffing van de ziektewet door de strot van onwillige senatoren werd geduwd. Ze hadden nog “no pasaran” geroepen, met het vuur in de oude ogen. Tegen beter weten in, want het kleinste kind wist dat de koers gereden was. Wat iedereen verwacht had, gebeurde : op uiterst gênante wijze gingen bekwame senatoren overstag. Iedereen zag ze hangen.

WANTROUWEN.

De afschaffing van de ziektewet is onderdeel van een grote revisie van de Nederlandse welvaartsstaat. De arbeidsongeschiktheidswet staat binnenkort op het programma. Privatisering van de sociale zekerheid staat als gebeiteld in het regeerakkoord van socialisten en liberalen.

Tijdens de warme zomer van 1994 gingen de socialisten akkoord met privatisering van onderdelen van de welvaartsstaat, op voorwaarde dat niet geraakt werd aan de hoogte en de duur van de uitkeringen. Een regeerakkoord is gestold wantrouwen. Daarom heeft de regering grote haast : men wil de zaak rond hebben voor de boel gaat smelten. Maar privatiseren is hels moeilijk.

Toegegeven : de collectieve ziektewet die nu afgeschaft is, had grote nadelen. In de oude ziektewet werd het loon vanaf de eerste ziektedag volledig doorbetaald. Er stond geen enkele rem op. Ongegeneerd lieten werkgevers en werknemers de rest van de samenleving opdraaien voor de kosten van overbodig ziekteverzuim.

Dat is inmiddels grotendeels teruggedrongen door een eerdere aanpassing van de ziektewet, waarbij de kosten voor de eerste zes weken bij de werkgevers worden gelegd (de eerste twee weken voor kleine bedrijven). Daarmee heeft deze regering al meer dan vier miljard gulden uitgespaard. De privatisering waarover vorige maand gestemd werd, breidt het werkgeversrisico uit tot 52 weken. Naar verwachting levert deze uitbreiding “slechts” 900 miljoen gulden besparing op en voor wat ?

PRIKKEL.

Het belangrijkste gevolg van de privatisering (nu van de ziektewet, straks van de arbeidsongeschiktheidswet) is dat het risico per bedrijf geïndividualiseerd wordt. Een bedrijf met veel ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid betaalt meer premie. In het collectieve systeem draaiden de oplettende bedrijven op voor de verspillers. Bij privatisering krijgt ieder bedrijf zijn eigen rekening gepresenteerd. Differentiatie van premies is een pluspunt.

Niemand betaalt graag, dus zullen de werkgevers alles doen om hun premies te drukken. Ze hebben nu een prikkel om het ziekteverzuim en de arbeidsongeschiktheid in hun bedrijf zo laag mogelijk te houden. Die prikkel heeft een goede en een ranzige kant : men kan ziekteverzuim tegengaan door te zorgen voor gezonde arbeidsomstandigheden, maar ook door alleen gezonde mensen in dienst te nemen.

Een werkgever die straks hoge premies moet betalen omdat in zijn bedrijf heel veel ziektedagen verloren gaan of werknemers arbeidsongeschikt worden, zal bedenken dat hij een hoop geld kan uitsparen als hij zorgt voor betere arbeidsomstandigheden : hygiënische fabriekshallen, warme werkplekken, stevige stellingen. Het kost extra geld om de werkplaats gezonder en veiliger te maken. Leiden die extra kosten echter tot een flinke daling van ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid, dan worden ze terugverdiend door lagere verzekeringspremies.

SELECTIE.

Betere arbeidsomstandigheden en het terugdringen van productieverlies wegens ziekte en arbeidsongeschiktheid vormen een duidelijk pluspunt van de privatisering van de ziektewet en de arbeidsongeschiktheidswet. En misschien gaat de werkgever zijn werknemers ook nog stimuleren om gezonder te leven ? Ik zie de personeelsblaadjes al vol staan met strenge aanmaningen van de baas om minder te roken, gezonder te eten en een condoom te gebruiken bij het vrijen.

Het grote gevaar van de privatisering is echter de mogelijke selectie op gezondheid bij de poort. Er komen indringende aanstellingskeuringen, waarmee de werkgever de gezonde mensen zal scheiden van de kneusjes. De regering zou dergelijke keuringen moeten verbieden, vonden de senatoren. Zelfs al zou de regering dat doen, dan kan men de sollicitanten nog altijd subtiel selecteren op grond van kenmerken die wijzen op grotere ziekterisico’s. Chronisch zieken en gehandicapten zijn makkelijk te vermijden.

Ook de leeftijd is een voor de hand liggend selectiecriterium : oudere werknemers zijn vaker ziek. Ik verwacht dan ook dat de problemen van de oudere werkzoekenden alleen nog maar groter zullen worden. Privatisering is niet goed voor landen met een sterk vergrijzende bevolking, zoals Nederland en België. Het voordeel van de collectieve verzekering is dat er niet geselecteerd kan worden. Iedereen is altijd gedekt, niemand wordt geweigerd.

KOPPELING.

Het is niet te voorspellen of de positieve effecten van de privatisering, de differentiatie van premies en het terugdringen van ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid door betere arbeidsvoorwaarden zullen opwegen tegen de negatieve effecten van selectie op gezondheid en het in de kou laten staan van risicogroepen. De voor- en nadelen van privatisering ontstaan omdat de verzekering gekoppeld wordt aan de werkgever. In het collectieve systeem was die koppeling er niet.

Er bestaan geen makkelijke oplossingen voor het terugdringen van de welvaartsstaat. Men had langer moeten nadenken over een beter pakket, waarbij de voordelen van de privatisering maximaal werden binnengehaald terwijl de nadelen geminimaliseerd werden. Grote delen van de samenleving zijn ontevreden over de afschaffing. Het is een slechte wet. De Senaat trok tevergeefs aan de bel : het was een uiterst gênante vertoning.

JULES THEEUWES

Dr. Jules Theeuwes is hoogleraar economie aan de Rijksuniversiteit Leiden.