EU-ambassadeur Marc Vanheukelen vreest voor de teloorgang van de vrijhandel

De handelsoorlogen van Trump beschadigen niet alleen de wereldeconomie. Ze ondermijnen ook de Wereldhandelsorganisatie, de juridische sokkel onder de vrije wereldhandel. De Vlaming Marc Vanheukelen, EU-ambassadeur bij de WTO, huivert bij zoveel gevaar. Als het recht van de sterkste zijn tegenwicht verliest, is het einde zoek. “De Wereldhandelsorganisatie is als zuurstof: onzichtbaar maar onmisbaar.”

De wereldhandel heeft betere tijden gekend. Er gaat haast geen week voorbij of de Amerikaanse president Donald Trump kondigt wel nieuwe handelssancties af, zoals heffingen op Chinese invoerproducten. Ook trouwe handelspartners als de Europese Unie worden niet gespaard, en bij uitbreiding de hele wereld. Want handel is allang geen kwestie meer van producten die gemaakt worden in het ene land en verscheept worden naar een ander. Achter de internationale handel zitten mondiaal verweven productieketens. Uw smartphone is zowat overal in de wereld gemaakt.

De handelsoorlogen brengen dan ook veel meer schade toe dan Trump kan bevroeden, zelfs voor Amerikaanse bedrijven. Bovendien ondergraven ze de internationale rechtsorde waarop de vrijhandel steunt. Dat maakt de economische schade op termijn nog erger. Want eenzijdige verhogingen van invoertarieven of andere handelsbelemmeringen vernietigen de rechtszekerheid. En zonder rechtszekerheid voeren bedrijven geen handel, de bron van veel welvaart in de voorbije decennia.

Omwille van die rechtszekerheid ondertekenden 23 landen in 1947 het General Agreement on Tariffs and Trade (GATT) in 1947, een akkoord dat sindsdien is uitgebreid en verfijnd onder het goedkeurende oog van de Amerikanen, de feitelijke baas van de naoorlogse vrije wereld. De officiële bewaker en promotor van dat handelssysteem werd de Wereldhandelsorganisatie (WTO), opgericht in 1995. Intussen zijn 164 landen lid van de instelling in Genève, die daarmee 98 procent van de internationale handel dekt.

Maar nu de macht van de Verenigde Staten niet meer is wat ze was, zit ook de WTO een beetje in de vergeethoek. Haar laatste grote wapenfeit was de toetreding van China in 2001. Sindsdien is niet veel meer gebeurd. Zelfs de Amerikanen kijken niet meer om naar de WTO, en Trump wil er gewoon vanaf. Dat doet hij door stokken in de wielen te steken van de geschillenregeling, een fundament onder de WTO.

Concreet blokkeert Trump de benoeming van nieuwe rechters die handelsgeschillen in beroep moeten behandelen. Mark Vanheukelen, sinds 2015 de EU-ambassadeur bij de WTO, ziet het met lede ogen aan. “Als Trump voet bij stuk houdt, dan zit de WTO eind volgend jaar zonder de nodige rechters en houdt de geschillenregeling in de praktijk op te bestaan. Vooral sinds Trump president is, hebben de Amerikanen moeite met wereldwijd bindende rechtspraak.”

Die WTO-rechtspraak belichaamt de goede oude tijd van het multilateralisme, en dat botst met Trumps America First-strategie.

MARC VANHEUKELEN. “Uiteraard. De redenering van de Amerikanen luidt: ‘Wij zijn de grootste, dus wat hebben we aan multilaterale instellingen en verdragen? Als we ons gewicht gebruiken, plooit iedereen zich naar onze wensen.’ Nochtans hebben de VS niet te klagen. Van alle geschillen die ze aanhangig maakten bij de WTO, hebben ze 91 procent gewonnen. Maar de Amerikanen willen 100 procent van hun soevereiniteit terugwinnen. Daarom zijn ze ook uit het klimaatakkoord van Parijs gestapt, en uit de Unesco. En nu dreigt president Trump ook de WTO te verlaten.”

Vecht de WTO terug?

VANHEUKELEN. “Ze kan weinig doen. De WTO is een zuivere intergouvernementele organisatie. Het weerwerk moet komen van de andere leden. Maar het leeuwendeel stelt amper iets voor in de internationale handel. De grootste drie spelers zijn de Europese Unie, China en de VS, met respectievelijk 14, 13 en 12 procent van de internationale handel. Japan haalt als vierde speler niet eens 5 procent. Als overtuigde multilateralisten werken de Europeanen nu aan voorstellen om de WTO te moderniseren. We hebben gesprekken opgestart met de VS, China en een aantal andere landen.”

Zal de WTO over tien jaar nog bestaan?

VANHEUKELEN. “Wat is het alternatief? De jungle, waar iedereen doet wat hij wil? Dan kunnen we zonder verpinken een invoertarief van 100 procent heffen op Chinese producten. Waarop China tegenmaatregelen zal treffen en het recht van de sterkste zal zegevieren. Twee derde van de internationale handel verloopt via grensoverschrijdende productieketens. Als je handelsbarrières opwerpt, is het alsof je een muur bouwt in een fabriek. Veel ondernemingen zullen achterblijven met investeringen waarmee ze niks meer kunnen aanvangen. Is het dat wat we willen? De WTO is als zuurstof: onzichtbaar maar onmisbaar.”

Daar denkt het grote publiek anders over. Vrijhandel, dat ‘pakt de jobs van de mensen af’.

VANHEUKELEN. “Het publiek heb je niet mee, tot het beseft dat je zonder vrijhandel geen goedkope elektronica meer kan kopen in de winkel. En hoeveel van onze banen hangen niet af van de export, ook naar niet-EU-lidstaten? Daar ligt de economische toekomst. In de volgende decennia zal de rest van de wereld 90 procent van de mondiale groei voor haar rekening nemen. Onze bedrijven moeten daarop inspelen, maar dat gaat niet zonder de voorspelbaarheid en rechtszekerheid die de WTO biedt.”

In deze polariserende wereld sluiten we almaar meer bilaterale handelsakkoorden. Kwijnt het multilateralisme weg?

VANHEUKELEN. “Dat valt nog mee. De bilaterale akkoorden zijn ingebed in de WTO-rechtsorde, ze zijn dus niet in tegenspraak met het multilateralisme. Maar je kan niet alles regelen in bilaterale akkoorden. Als een land via subsidiëring van zijn bedrijven de concurrentie vervalst, hebben alle handelspartners daar last van. Zo zijn er veel kwesties die je alleen maar kan regelen in een ruimer, multilateraal kader. Ik kan alleen maar hopen dat het multilateralisme overeind blijft. We werken al zeventig jaar aan dit gebouw, sinds de ondertekening van GATT in 1947. Het is misschien geen mooi bouwsel. Maar nogmaals, als je het afbreekt, wat komt er dan in de plaats? Dan wordt het zoals in de jaren dertig. En we weten allemaal hoe dat was.”

Over de subsidiëring van eigen bedrijven gesproken: vele landen zullen zich al stilletjes de toetreding van China tot de WTO beklaagd hebben. De hoop was dat het communistische China zich zou keren naar de vrijemarkteconomie. China werd rijk, maar behield zijn systeem.

VANHEUKELEN. “De WTO-regels zijn geschreven voor liberale markteconomieën. Staatskapitalistische systemen zijn daar moeilijk in in te passen. Dat wisten we twintig jaar geleden ook al, toen China toetrad tot de WTO. Maar China was toen arm. ‘Laten we de Chinezen inbedden in de WTO, dan worden ze zoals wij’, was de gedachte. We hebben toen waarschijnlijk een denkfout gemaakt.”

Hoe krijgen we China alsnog bij de les?

VANHEUKELEN. “Door de WTO-regels te moderniseren, zodat we concurrentievervalsende praktijken van de Chinezen kunnen aanpakken. Via subsidiëring heeft China een enorme overcapaciteit gecreëerd in zijn staal- en aluminiumsector. De overschotten dumpt het op de wereldmarkt. Subsidies die leiden tot overcapaciteit, zou de WTO moeten verbieden, wat nu niet het geval is. Ook de gedwongen overdracht van technologie – een klacht van veel westerse bedrijven in China – glipt door de mazen van het WTO-net. Het is allemaal te weinig geregeld.”

En zo kan China al twintig jaar vrolijk zijn gang gaan.

VANHEUKELEN. “China gebruikt de manoeuvreerruimte die het heeft. De Chinezen stellen dat ze de WTO-wet respecteren, en dat is grotendeels waar. Maar de wet is niet goed. Bovendien heeft elke wet achterpoortjes. Daarom moeten we de wet aanpassen aan de economische realiteit.”

Hebben de westerse leiders China niet laten begaan uit vrees dat hun bedrijven anders een immense markt zouden verliezen?

VANHEUKELEN. “Daar zit heel veel waarheid in. Vele westerse bedrijven willen op de Chinese markt zijn. Het is geen geheim dat de Chinese autoriteiten het leven van een onderneming moeilijk kunnen maken. Veel bedrijven voelen zich onheus behandeld, maar durven dat niet openlijk te zeggen, omdat ze in China willen blijven.”

Aangepaste WTO-regels moeten China in de pas doen lopen. Maar zal China die regels willen slikken?

VANHEUKELEN. “Dat moet nog blijken. De volgende maanden komen we met voorstellen. We zullen zien hoe de Chinezen daarop reageren. Ze denken maar beter twee keer na. Vandaag nemen de VS weliswaar het recht in eigen handen door China met handelssancties te bestoken buiten de WTO om. Maar de VS laten de WTO nog niet vallen. Ze maken bijvoorbeeld nog altijd handelsgeschillen aanhangig bij de WTO. Een gedachteschool in de VS wil echter niet weten van een aanpassing van de WTO-regels. Dat vergt te veel tijd en bovendien zullen de Chinezen zich toch niet houden aan de aangepaste regels, luidt de redenering. De Amerikaanse neiging de deur bij de WTO helemaal dicht te slaan en de Chinezen nog veel harder aan te pakken, zou weleens kunnen groeien. Is dat dan beter voor de Chinezen? Begin vorig jaar hield de Chinese president, Xi Jinping, in Davos een mooi discours over de deugden van vrijhandel. Het moment is aangebroken om te tonen dat hij het meent.”

Trump is ook kwaad op Europa omdat hij te veel Duitse auto’s ziet rijden in de VS. Europees Commissievoorzitter Jean-Claude Juncker is in juli Trump gaan knuffelen, maar zal dat ook iets opleveren?

VANHEUKELEN. “We zullen een vrijhandelsakkoord tussen de VS en de Europese Unie voor industriële producten verkennen. Dat gaat veel breder dan de autosector. Daarbuiten zullen we ook samenwerken voor de regelgeving. Een zonnecrème die een hele procedure doorloopt voor toegang tot de Europese markt, moet in de VS opnieuw een procedure doorlopen voor toegang tot de Amerikaanse markt. Dat is te gek voor woorden. Alsof zonnecrème een andere uitwerking heeft op een Amerikaanse dan op een Europese huid. We werken nu al samen voor regelgeving, maar het moet nog beter, vooral nu de technologische revolutie op ons afstormt. De Verenigde Staten en Europa kunnen maar beter samen regels uitvaardigen, anders krijg je nieuwe handelsbarrières.”

U spreekt in de WTO namens alle EU-lidstaten, omdat internationale handel een exclusief Europese bevoegdheid is. Zal dat zo blijven? Je zag al hoe nationale politici als de Belg Paul Magnette hun haken sloegen in CETA, het vrijhandelsakkoord tussen de EU en Canada.

VANHEUKELEN. “Handelsakkoorden in strikte zin zijn een Europese bevoegdheid. Je hebt enkel een gekwalificeerde meerderheid nodig in de Raad van Ministers, daarna volgt een ratificatie door het Europees Parlement, en klaar is Kees. Maar CETA bevat ook een investeringshoofdstuk, en dan is ook de ratificatie door alle nationale en regionale parlementen nodig. CETA werkt voorlopig, maar slechts enkele parlementen hebben het akkoord al geratificeerd. En wat zie je: Italiaanse regeringsleden dreigen ermee CETA niet te laten ratificeren. Dat is een heel linke boel. Als Europa niet langer handelsverdragen kan ratificeren, dan zakt onze geloofwaardigheid tot nul.”

Moet Europa zich ook niet wat meer bekommeren om Afrika, de bootvluchtelingen indachtig? China is het continent volop aan het ontdekken.

VANHEUKELEN. “Europa investeert al heel wat in Afrika. Alleen geven wij daar minder ruchtbaarheid aan dan de Chinezen, die miljarden investeren zonder vragen te stellen over mensenrechten of arbeidsvoorwaarden. Ik moet nog zien wat het rendement van al die Chinese investeringen zal zijn. Bovendien krijg je toestanden waarbij landen zwaar in het krijt staan bij China. Of dat zo’n welkome ontwikkeling is voor Afrika, valt nog te bekijken.”

Afrika zal minder migranten uitsturen als het welvaart kan opbouwen via een leefbare landbouw, aldus critici. Maar dan moet de EU haar invoertarieven voor Afrikaanse landbouwproducten afbouwen.

VANHEUKELEN. “Die invoertarieven zijn een mythe. De minst ontwikkelde landen – en vele daarvan liggen in Afrika – mogen zelfs tegen nultarieven uitvoeren naar de EU. Maar Europa sluit geen compromissen op het gebied van de volksgezondheid. De Afrikaanse landbouwproducten moeten voldoen aan onze regels over gezondheid, hygiëne en bescherming van planten en milieu. Daar ligt het kalf gebonden. Afrikaanse landen zijn vaak niet in staat onze technische standaarden te halen. We helpen hen daarbij, maar blijkbaar zijn de resultaten beperkt.”

Bent u optimistisch voor de WTO en het multilaterale handelssysteem?

VANHEUKELEN. “De WTO is niet perfect, maar je zal pas weten wat je eraan hebt als het systeem naar de knoppen is. Dat zagen we ook bij de brexit. Het is pas na het referendum bij de Britten gedaagd hoe belangrijk de EU is. Waarom de WTO? Omdat politici komen en gaan, maar rechtsregels blijven bestaan. Onze voorgangers hebben die regels gedurende zeventig jaar uitgedokterd. Het werk is nog niet af. Ik voel mij als een metselaar in een kathedraal in opbouw. Je weet dat je nuttig werk levert, maar jouw tijd zal allang voorbij zijn eer de kathedraal voltooid is. Je moet het ruimere kader durven te zien.”