‘Er is een blinde vlek voor diversiteit’

Tom Naegels geldt als een van de leidende opiniemakers in Vlaanderen. Vanuit Berchem bekijkt hij de wereld. “Wat me frappeert, is hoe vaak we irrationele keuzes maken.”

B oeken. Boeken in opdracht/spookschrijverij. Columns. Essays en opiniestukken. Films. Gesproken Verhalen. Reportages. Verhalen voor kinderen. Het activiteitenlijstje op de webstek van Tom Naegels oogt behoorlijk indrukwekkend. En desgevallend had ik hem kunnen inhuren om zichzelf te interviewen. “Oh, ik zou mezelf wel goede vragen kunnen stellen”, grijnst hij. “Ik denk dat weinig schrijvers overleven puur op basis van hun boekenverkoop. Het is leuk om van activiteit te kunnen wisselen. Met mijn columns – eerst voor Gazet van Antwerpen, Teek en De Morgen, nu voor De Standaard – ben ik ooit begonnen als bijverdienste, terwijl ik het nu als een van mijn kernactiviteiten beschouw. In feite draai ik dubbele shifts: de columns en interviews die voor voldoende geld zorgen, en daarnaast mijn literair werk, waarvoor je pas een jaar later na verschijning wordt betaald.”

De wijk in Berchem waar Naegels woont, voorziet in al zijn economische en sociale basisbehoeften. Het interview vindt plaats in bakkerij Charif, een bedrijfje dat inmiddels vier vestigingen heeft. Aan de overkant van de straat proberen winkels in het Turks en Nederlands klanten te lokken. Geen wonder dat multiculturaliteit een grote rol speelt in het werk van Naegels. Zijn verfilmde roman ‘Los’ uit 2005, die hem de Gerard Walschap Literatuurprijs opleverde, ging over zijn grootvader die van idealistische socialist een bittere racist werd. Vorig jaar verscheen ‘Beleg’ (spreek uit: Belg) – ‘of hoe mijn lief mij bedroog met een Masaï, en hoe dat ons huwelijk in gevaar bracht.’

“Ik probeer de samenleving te beschrijven in romans die zich vandaag afspelen, in de traditie van Norman Mailer, Tom Wolfe en Dave Eggers. Voor veel autochtone Vlamingen maakt diversiteit nog altijd geen deel uit van hun leefwereld. In de meeste tv-series zie je bijna exclusief blanke acteurs, alsof er in België geen allochtonen bestaan. Zo’n reeks als ‘Van Vlees en Bloed’: prachtig, maar in een exclusief blank, Kempens dorp. Waarom wordt vandaag nog zo’n serie gemaakt? Wat me geweldig stoort, is dat minderheden enkel aan bod komen wanneer het over ‘problemen’ gaat: rellen, hoofddoekenkwesties, vertaald: wanneer het ons stoort. Terwijl er over hun dagelijkse levens evenveel te vertellen valt als over de onze. Dat wordt nu genegeerd.”

TRENDS. Kunt u dat veranderen?

TOM NAEGELS. “Als er genoeg verhalen over verteld worden, kan dat veranderen. Verhalen die normaliseren, die proberen het bewustzijn te verruimen. Verhalen reflecteren de wereld waarin we leven, maar maken die wereld voor een stuk ook. Inzicht in de levens van anderen verbreedt je eigen wereldbeeld. Sommige minderheden zijn hier sinds de jaren zestig en nog altijd merk je dat autochtone Vlamingen steil achterover vallen bij de gewoonste anekdotes: is dat écht zo bij allochtonen? Als het over multiculturele kwesties gaat, zijn dat dikwijls discussies die Vlamingen onderling voeren over wat hen irriteert, waarbij de allochtoon het onderwerp is, maar niet zelf aan bod komt. Mijn verbijstering daarover maakt dat ik schrijf.

“Kom niet af met ‘dat interesseert onze lezers niet’. Er is een blinde vlek voor diversiteit, terwijl het doel van de media toch moet zijn de samenleving te tonen zoals die is. De segregatie is nog zeer groot. Journalisten gebruiken vaak bijna onbewust het woord ‘ons’ in de betekenis van: ‘wij, de blanke autochtone niet-islamitische Vlamingen’. Ik zie journalisten die ‘ons’ niet zo snel gebruiken in de betekenis van ‘wij, niet-bejaarden’ in een reportage over rusthuizen. Ze gaan er simpelweg niet van uit dat allochtonen hun krant lezen. Vlaamse kranten zijn voortdurend bezig met elkaars lezers te proberen afpakken, maar de allochtone gemeenschappen laten ze als doelgroep volledig links liggen.

“Bovendien is er een obsessie met de islam. Die religie fungeert echt als verklaring voor alles. Kijk naar Leslie Deckers die haar gangstervriend uit de gevangenis hielp ontsnappen. Niets in dat hele verhaal had te maken met haar geloof. Toch werd er voortdurend verwezen naar haar bekering tot de islam. Zou dat gebeurd zijn wanneer ze een joodse was geweest die katholiek was geworden?”

Het lijkt op de manier waarop het Vlaams Blok destijds werd aangepakt, schreef u in een van uw columns.

NAEGELS. “Wat was het probleem toen? Een groep volksmensen die het gevoel kreeg dat er niet meer naar hen werd geluisterd. Gevolg: ze stemden extreem rechts. Eigenlijk een normale politieke dynamiek, maar de reactie was hysterisch. Het Blok waren nazi’s, wie erop stemde eigenlijk een halve fascist. De politieke en maatschappelijke elite is naar die mensen gegaan, en heeft gezegd dat ze de problemen begrepen, maar dat die Blok-kiezers een verkeerd waardepatroon hadden. Het multiculturalisme moest hen weer tot de democratie brengen. Resultaat? Nul komma noppes.

“Nu gebeurt precies hetzelfde. Veel moslims voelen zich genegeerd en uitgespuwd door de heersende elite. Ze gaan zich politiek organiseren en gebruiken daarvoor hun islamitische identiteit. Opnieuw een perfect normale politieke dynamiek. Met opnieuw een even hysterische reactie: ‘Jullie waardepatroon is fout’. Via een waardeoffensief moeten ze tot de democratie worden gebracht. Waarom denken we dat het nu wel zal lukken? Mensen veranderen hoogst zelden van waardepatroon, en al helemaal niet omdat iemand anders zegt dat het zou moeten.”

U bent nogal kritisch voor de media.

NAEGELS. “Iedereen verdient kritiek. Het is zoals met kritiek op politici: die mag niet de indruk wekken dat politiek een rotzooi is. De bedoeling is om de politiek en de media beter te maken, hen alert te houden. Andere mediacritici vind ik dikwijls veel te negatief en te veralgemenend.

“Op een doordeweekse nieuwsdag doen onze media het goed. Maar er zijn wel een aantal problemen. Er is te weinig respect voor de privacy: te dikwijls geven ze alle informatie die er over iemand te geven valt, waardoor er onbewust schade wordt veroorzaakt. Een ander heikel punt is de multiculturaliteit: minderheden komen alleen maar aan bod als ze ‘ons’, de niet-minderheid, storen. Mijn derde kritiek is de te grote gretigheid in de heel grote verhalen: Ronald Janssen, Kim De Gelder… Dan gaan alle remmen los, elk gerucht komt in de krant of op tv.

“Misdaadverslaggeving is een van de meest gevoelige gebieden. Bij grote dossiers staan de kranten er vol van, allemaal verontwaardigd. ‘Verloren generatie’, ‘Van straat vegen’, dat soort titels. Niet per se omdat de redacties zelf zo verontwaardigd zijn, maar omdat ze niet de indruk willen wekken dat ze niet verontwaardigd zijn, en het dus willen minimaliseren. Na de rellen leek Brussel de Far West van België, en pas na de eerste week komen, al even voorspelbaar, de verhalen over bewoners die er eigenlijk graag wonen en het best een rustige buurt vinden. Een paar jaar geleden was Antwerpen de iconische grootstad waar de misdaad de spuigaten uitloopt, nu is dat Brussel. Vanaf de eerste dag een genuanceerde middenkoers varen, is blijkbaar zeer moeilijk. Iedereen weet dat Benno Barnard/Sharia4Bel-gium eigenlijk een minor event is, maar dan klinkt het alsof je het politiek wil wegwuiven. Gevolg: hysterische berichten, alsof Theo van Gogh opnieuw werd vermoord.”

Maakt internet die tendenzen erger?

NAEGELS. “Nee, niet echt. De grootste blunders verschijnen in de kranten, soms op tv, maar zelden op de nieuwssites. Die zijn doorgaans nogal uniform: het zijn hoofdzakelijk Belga-berichten.

“Ik ben niet zo enthousiast over de mogelijkheden van het internet voor de sectoren waar ik interesse in heb: politiek, media en de literatuur. Het web is daar op zijn best ondersteunend. Kijk naar de e-books. Boeken online verkopen, zonder de uitgevers, werkt alleen voor schrijvers die in de oude economie al een naam waren: Stephen King, Leon De Winter. Maar niet voor het overgrote deel van de debutanten. Af en toe zal er wel eens één opgepikt worden door een community, maar ik hoop voor jou dat jij die ene zult zijn. Schrijvers en lezers hebben uitgeverijen nodig, die keuzes kunnen maken. Hoe slaag je er anders in om te weten of een boek goed genoeg is? Idem voor politiek: het web is een enorm grote niche: miljoenen mensen praten door elkaar, niemand beslist. Als je iets gedaan wil krijgen, is het nog steeds het beste uit te zoeken wie aan de touwtjes trekt en bij die personen je boodschap verkopen.”

Wat vindt u van de manier waarop er wordt geprobeerd een beslissing te nemen over de Antwerpse mobiliteit en de Lange Wapper?

NAEGELS. “Ik vind dat de actiegroep Straten-Generaal dat debat op een hoog niveau heeft gevoerd. Ze waren inhoudelijk sterk: ze hebben er mee voor gezorgd dat er beter is nagedacht over stadsontwikkeling. Als die brug er komt, ligt ze er voor de komende honderd jaar. Steden hebben sowieso de neiging te verarmen, sociale en armoedeproblemen aan te trekken. Het is belangrijk dat je van steden opnieuw centra van het maatschappelijk leven kunt maken. Veel mensen trekken weg zodra er kinderen zijn, waardoor ze er alleen nog komen om te winkelen, uiteten te gaan of naar de cinema. Dat atomiseert de samenleving.

“Ik ben twee jaar geleden in Berchem komen wonen. Voor het eerst in mijn leven heb ik een intensief contact met mijn buren. Het is niet waar dat de stad anoniem en individualistisch is. Er wordt eigenlijk veel realistischer en constructiever met elkaar omgegaan dan het beeld in de media. Soms denk ik: het probleem is niet het samenleven in de stad, maar het beeld dat ervan wordt ge-creëerd door mensen die niet in de stad wonen.”

Voor niet-Antwerpenaren leek de hele Lange Wapper wel te lijden aan het nimbysyndroom. We zijn voor betere mobiliteit, maar niet ten koste van ons.

NAEGELS. “Dat vind ik niet. Als schrijver vertrek je altijd al vanuit het individu. Dat vind ik ook nodig voor de maatschappelijke analyse. Die moet beginnen vanuit de mens. Mobiliteit is niet het enige wat telt. Dat is alleen zo voor wie een stad beschouwt als een plek waar hij zo snel mogelijk voorbij moet zien te rijden. Mensen vergeten hoe belangrijk het is dat de steden het goed doen, niet alleen economisch maar ook sociaal. Eén verloederde wijk kan grotendeels het beeld bepalen dat mensen hebben van hun samenleving. Kijk maar naar de impact van een verloederd Kuregem op het beeld van Brussel, België, allochtonen, de islam, en de moderniteit in zijn geheel. Antwerpen heeft lang een aantal van die wijken gehad. Willen we echt dat Merksem en Deurne ook zo worden? Hadden ze van in het begin die brug een paar kilometer noordelijker ingeplant in de haven, dan waren we nu allemaal heel blij met zo’n wonder van architectuur.”

Is leiderschap nog wel mogelijk? Elke beslissing wordt dadelijk gecontesteerd.

NAEGELS. “Leiderschap trekt zich nog meer terug in achterkamers. Een open communicatief leiderschap werkt niet in een hetzerige omgeving, wat je op het internet bijna altijd hebt. Wie een beetje succes wil, moet er vooral voor zorgen zelf zo weinig mogelijk het onderwerp van discussie te zijn. Kijk naar Patrick Janssens: die communiceert bijna nooit. Wie zich laat verleiden in het drukke veld van Facebook, Twitter en Netlog, is verloren. De onderhandelingen over de eerste regering-Leterme werden praktisch op straat gevoerd. Terwijl je eigenlijk geen constructief gesprek kunt voeren met meer dan vijf man tegelijk.”

U hebt het in uw boeken of columns zelden over economische onderwerpen. Ligt u niet wakker van de opkomst van China en India, de problemen in Griekenland, de bankencrisis, lonen van topmanagers?

NAEGELS. “Ik ben in mijn denken nogal lokaal gestuurd, moet ik toegeven. De grote wereldstromingen zeggen me niet zoveel, en de economiebladzijden in mijn kranten sla ik meestal over. Als opiniemaker heb ik ook wel een mening over Griekenland of het geknoei bij de banken, maar ik weet daar te weinig vanaf, dus het is niet echt ‘mijn’ mening. Dan blijf ik liever van zo’n thema’s af.

“Nu pas begin ik interesse in economie te krijgen. Wat me frappeert, is hoe vaak we eigenlijk irrationele keuzes maken. Als consument laat je je vaak meeslepen, zonder erbij stil te staan of wat je doet, goed is voor jezelf en je omgeving. Berchem is een perfect voorbeeld. Tien, vijftien jaar geleden gingen alle buurtwinkels hier kapot, want iedereen moest naar de shoppingcentra. Gevolg: verpaupering en leegstand. En nu sluit Carrefour zijn hypermarkten omdat ze weggeconcurreerd worden door grote speciaalzaken! Waren we dan niet gewoon beter bij de kleine speciaalzaken gebleven? Economisch zal dat wellicht te verklaren zijn, maar wanneer je vertrekt vanuit de menselijke behoeften, vraag je je wel af waarom er eerst zoveel leed is berokkend om nu weer te belanden waar we zijn begonnen. Als schrijver vertrek je graag vanuit de man in de straat, en hoe diens leven wordt beïnvloed door dergelijke macrobewegingen.”

Als secretaris van de Vlaamse Auteursvereniging (VAV) probeert u het statuut van de schrijvers te verbeteren. U hebt sinds 2008 ook uw eigen vennootschap.

NAEGELS. “Het is misschien ook door de komst van de kinderen, maar ik ben me er echt bewust van geworden dat ik nog dertig, veertig jaar te gaan heb. Veel schrijverscarrières stranden halverwege omdat ze zich onvoldoende hebben ingedekt, zoals elke zelfstandige moet doen.

“Maar het schrijverschap is een zakelijk iets. Met de VAV werken we vooral rond contracten en het sociaal statuut. Een echt businessplan heb ik niet, maar uiteindelijk moet je je wel wat organiseren. Mensen koesteren soms het beeld van de kunstenaar-schrijver, zoals Thomas Mann: iedereen in huis moest stil zijn, want ‘vader schreef’. Dat wil ik mijn huisgenoten niet aandoen. Als jonge twintiger maakt het allemaal iets minder uit. Je schrijft ‘s avonds, ‘s nachts als het moet. Nu pak ik het gestructureerder aan: ik werk van 9 tot 18 uur, dan is het tijd voor mijn gezin. Dat werkt ook het beste, heb ik ondervonden. Ik heb nu ook meer tijd om opnieuw zelf boeken te lezen. Eigenlijk ben ik een saaie mens.”

Door luc huysmans, fotografie lies willaert

“Inzicht in de levens van anderen verbreedt je eigen wereldbeeld”

“Een paar jaar geleden was Antwerpen de iconische grootstad waar de misdaad de spuigaten uitloopt, nu is dat Brussel”