Debat over religie en spiritualiteit kan weer, ook in de bedrijfswereld

Steve Stevaert is een ex-cafébaas met meer intellectuele pit dan veel Vlaamse professoren. Het boek over religie met zijn tekst en imprimatur is een bestseller. Met Pasen 2005 verrijst een mooi debat in Vlaanderen. Spiritualiteit en religie lokken.

Is godsdienst voor de begijnen, voor een handvol tsjeven, voor domoren die niet begrijpen dat de Verlichting van de achttiende eeuw het eerste woord sprak over de dood van God, waarop gedurende twee eeuwen de ene na de andere bevestiging is gevolgd? Bij Standaard Boekhandel in Antwerpen weten ze beter. Ander Geloof (Davidsfonds, 2005) is er uitverkocht en er wordt uitgekeken naar de nieuwe exemplaren. Vlaanderen slentert intellectueel steeds tien jaar achter op Nederland en andere buren met een goede debatcultuur. In Nederland vind je al lang in progressieve bladen als Vrij Nederland, Volkskrant en De Groene normale teksten over religieuze actualiteit, boeken en figuren. In 2004 publiceerde Vrij Nederland een bespreking over een uit het Amerikaans vertaald boek over Augustinus van een Nederlandse niche-uitgever. Kerk+Leven in Vlaanderen had het niet lovender kunnen pennen. Vrij Nederland, de jarenlange smaakbijbel van links Vlaanderen, voerde recentelijk een abonnementencampagne met de Nieuwe Bijbelvertaling in een luxedoos. Ander Geloof van SP.A-voorzitter Steve Stevaert kent enkele hoogten en veel laagten, is knap en een consecratie van iets dat in Vlaanderen weer oorbaar is: spreken over God, godsdienst en kerken zonder cynisme of opgefokte leukigheid.

Ander Geloof staat tegen twee ontwikkelingen. Eén: een internationale herwaardering van religie en zingeving met een buitenaardse inhoud. Twee: (minder voor de hand liggend) een bestudering van de relatie tussen God en de economie. Adam Smith, achtereenvolgens moraalfilosoof en vader van de moderne economie, wees in The Wealth of Nations (1776) al op de positieve band tussen godsdienst en economie. Kenschetsend voor de vooringenomenheid van de vele geseculariseerde of antireligieuze sociale wetenschappers, is dat het geduurd heeft tot in de voorbije tien jaar om die draad van Smith weer op te pikken.

Spiritueel fundament

Honderd jaar geleden schreef Max Weber, een grondlegger van de sociologie, in Die protestantische Ethik und der Geist des Kapitalismus dat de protestantse werk- ethiek het fundament is van de rijkdom van het Westen. De protestant leeft zuinig en werkt hard. Niall Ferguson, een van de productiefste en meest vindingrijke historici van vandaag, argumenteert in de lijn van Weber, dat de economische stagnatie in Duitsland en West-Europa veel te maken heeft met de neergang van het geloof en het kerkbezoek sedert 1960. Is er een band tussen religie en economische groei?

Economen zijn en blijven de geknipte wetenschappers om een antwoord te geven op de relatie tussen God en economie. Gelovigen zullen ineenkrimpen: is het goed om het geloof te leggen naast de meetlat van het sociale nut? Robert Barro, een van Amerika’s belangrijkste economen, en Rachel McCleary, een collega van Harvard, publiceerden Religion and Economic Growth (National Bureau of Economic Research, 2003). Twee besluiten springen naar voren. Eén: het geloof in een leven na de dood, hemel en hel is gunstig voor de economische groei. Twee: kerkbezoek slorpt tijd en middelen op met een afnemende meerwaarde. Barro en McCleary analyseerden onderzoeken naar godsdienstigheid tussen 1980 en 2000 in 59 landen en correleerden de gegevens met de groei van het bruto binnenlands product (BBP). De vraag wat is oorzaak en wat gevolg intrigeert. Het rijke Europa keert zich af van de godsdienst, het rijkere Amerika houdt massaal van religie.

Spiritueel kapitaal

Nobelprijswinnaar Gary Becker en Robert D. Putnam vinden elkaar bij de John Templeman Foundation voor de studie van het spiritueel kapitaal. Dat concept wortelt in nieuw economisch en sociaal onderzoek en is schatplichtig aan de research van Becker naar het sociaal en menselijk kapitaal. De specifieke term spiritueel kapitaal refereert aan die elementen van het sociaal kapitaal, gekoppeld aan religie en/of spiritualiteit. Putnam, de meest gevierde Amerikaanse sociale wetenschapper, toont in zijn meesterwerk Bowling Alone (Simon & Schuster, 2000) dat de helft van het sociaal kapitaal van de VS religieuze bronnen heeft.

Spiritueel en religieus kapitaal is het onderzoeksterrein van de jongste kwarteeuw van Rodney Stark en Roger Finke. Het sleutelboek van deze Amerikaanse sociale wetenschappers is Acts of Faith – Explaining the Human Side of Religion (University of California Press, 2000) – de katholieke economen van de Universiteit Antwerpen noemen het meesterlijk. Het boek vestigt een nieuw paradigma in de sociale wetenschappen. In mensentaal luidt het nieuwe paradigma: religieus zijn is niet stom, gelovigen in het Westen zijn geen evenknieën van wildemannen in de jungle die niet beter weten. De religie is geen projectie van gedachten en gevoelens vanuit het individu en dus onwerkelijk en ingebeeld. De secularisering is minder diepgaand dan de meerderheid van de sociale wetenschappers voorhoudt. En, tot slot, religieus geïnspireerde mensen behoren vaker tot de wetenschappelijke en de hogere dan tot de lagere kringen. Finke en Stark weerleggen in scherpzinnige hoofdstukken – met statistieken en een markttheorie over godsdienst – 200 jaar sociaal-wetenschappelijke kromredeneringen.

Spirituele intelligentie

Het nieuwe denken over religie, met gevolgen voor de politiek en het maatschappelijke leven, bruist in de Engelstalige wetenschappen. Alister McGrath, professor in de Geschiedenis van de Theologie aan Oxford, borstelt in The Twilight of Atheism (Random House, 2004) de opkomst en neergang van het ongeloof in de moderne wereld. De oud-atheïst McGrath argumenteert op een ontspannen, geschoolde wijze tegen de stelling dat de wereld wegdrijft van de godsdienst. Zoals een gelovige niet kan bewijzen dat God bestaat, kan een atheïst evenmin bewijzen dat hij niet bestaat. McGrath demonstreert de morele en intellectuele zwakheid van het atheïsme om zinvol richting te geven aan de samenleving.

De nieuwe trend uit zich eveneens in teksten over het persoonlijke. Danah Zohar en Ian Marshall beschrijven in Spirituele waarde (Lannoo, 2004) – een derde component van de menselijke intelligentie naast het IQ en EQ, het emotionele quotiënt – het SQ of spirituele quotiënt. Het SQ heeft een relatie met de speels genoemde Godspot: een concentratie van de zenuwweefsels in de slaapkwabben van de mens, die ons in staat stellen besef te hebben van het verhevene, het heilige. Een mooie Pasen gewenst.

eXtra informatie op www.trends.be

Op de website van Trends vindt u een beknopte bespreking van deze twintig boeken.

Frans Crols