Blijft Alcatel in Antwerpen? De rechter beslist

Moet Alcatel in allerijl op zoek naar een nieuwe locatie voor zijn Belgische hoofdzetel? Ontwaakt projectontwikkelaar Robelco met een financiële kater? En gaat het Antwerpse stadsbestuur met de billen bloot? Vandaag beslist de rechter op vraag van de buurtbewoners over het al dan niet stopzetten van de herontwikkeling van de Antwerpse Switelsite.

We zouden niet graag in de schoenen van de rechter staan. Want wat de edelachtbare ook moge beslissen, de gevolgen zijn funest. “Volgens Frank De Snoeck, project director bij projectontwikkelaar Robelco, betekent het stopzetten van de werken “een ramp voor ons, voor de stad en voor de buurt.” “Nee,” luidt het bij de buurtcomités, “het is misschien de laatste kans om een stedenbouwkundige ramp te vermijden.” “Bij een nieuwe vertraging van de werken, zullen we overschakelen naar Plan B. Dat houdt in dat we op zoek gaan naar andere kan- toorlocaties… eventueel buiten Antwerpen,” zegt dan weer Jan De Kesel, director general ser- vices bij Alcatel Bell.

Een dramatisch slot dus aan een verhaal dat in 1998 ooit zo veelbelovend begon. In dat jaar organiseert Eurostation, vastgoeddochter van de NMBS, een wedstrijd voor de herontwikkeling van het Kievitgebied achter het Antwerpse Centraal Station. Het hippe Rotterdamse architectenbureau MVRDV komt als winnaar uit de bus. In de plannen van MVRDV is er sprake van een mix van wonen, werken en ontspannen. Een vergeten stukje Antwerpen, geprangd tussen de Zoo en de spoorwegberm, zou weer aansluiting krijgen met de rest van de Metropool.

Het Antwerpse stadsbestuur stapt enthousiast mee in het verhaal: in mei 2000 aanvaardt het stadscollege het masterplan van MVRDV als visie voor de herontwikkeling van het Kievitgebied. Maar geleidelijk aan verliest het college zijn controle op het dossier. Onder de dreiging van een zware juridische strijd, verzaakt het in juli 2000 aan zijn voorkooprecht op het perceel van het vroegere Switel. Midden november van dat jaar komt het perceel in handen van NV Hoteland, een dochtermaatschappij van projectontwikkelaar Robelco.

In 2001 ontspint zich aan het Frans Wellensplein, in de Belgische hoofdzetel van Alcatel, een tweede verhaallijn. De kantoren van het technologiebedrijf beantwoorden niet langer aan de nieuwe flexibele noden. Alcatel schrijft een wedstrijd uit voor de ontwikkeling van een nieuw hoofdkantoor. Vier kandidaten en evenveel locaties (het Nieuw Zuid in Antwerpen, Linker- oever, het Kievitplein en een site in Mechelen) worden in de weegschaal gelegd. Midden 2002 kiest Alcatel voor het voorstel van Robelco op het Kievitplein. De nabijheid van het (nieuwe TGV-)station weegt zwaar door in de keuze voor het Kievitplein.

Brussel-Noord in de Scheldestad?

Vandaag gonst het op het Kievitplein van de bouwactiviteit. Verschillende bouwlagen zijn al gerealiseerd. De oplevering van de vier aaneengesloten Alcatel-gebouwen (samen ongeveer 36.000 m2) is voorzien voor midden 2006. In een latere fase komen er ook twee hotels, een business- center (ongeveer 20.000 m2) en een woonblok met een zestigtal appartementen. Ondergronds zijn er een grote parking en een winkelcentrum met onder meer een warenhuis voorzien.

De mix van functies, een uitgangspunt van het MVRDV-plan, lijkt dus vervuld. Maar volgens Manu Claeys van De Ploeg, de koepelorganisatie van de buurtcomités, is het een erg flauwe cocktail. “In het plan van MVRDV was er sprake van één derde woonfunctie. In het plan van Robelco is dat 30 % verblijfsgelegenheid geworden: 23 % is hotel en er komt slechts 7 % woningen. We zeggen niet dat een hotel niet op zijn plaats zou zijn in de buurt. Maar hotelgangers zijn zeer tijdelijke bewoners. Ze dragen niet bij tot de versterking van het sociale weefsel.” Volgens architect Karl Anthonissen van het architectenbureau Jaspers-Eyers & Partners is een hotel juist de beste garantie voor een levendige buurt. “Een hotel zorgt ervoor dat je dag en nacht leven hebt. Bij een Brusselse ontwikkeling hebben we juist daarom expliciet de vraag gekregen om de mogelijkheid te onderzoeken een hotel in het project te integreren.”

De Ploeg is ook niet te spreken over het gebrek aan open ruimte. De bewoners communiceren nog steeds over het project Kievit plein, Robelco heeft het altijd over het Kievit project. “In een eerder plan was er een plein voorzien, maar de Stad wou dat niet,” stelt Anthonissen. “Men wou geen concurrentie voor het plein dat voor de nieuwe stationsingang komt.”

Meer in het algemeen vrezen de buurtbewoners dat hun wijk een tweede Brussel-Noord zal worden. In hun kritiek op de huidige plannen krijgen ze steun van bekende namen zoals Vlaams bouwmeester Bob Van Reeth, stadsbouwmeester René Daniëls, stedenbouwkundige Evert Lagrou en architectuurcriticus Koen Van Synghel. En recent voegde ook ondernemer en VLD’er Christian Leysen zich bij de critici. In een column in Gazet Van Antwerpen stelde hij dat de ruimtelijke ontwikkeling aan het Kievitplein zonder ernstige bijsturingen dreigt uit te monden in een doods kantoorgetto.

Antwerps schepen Ludo Van Campenhout (VLD), onder meer bevoegd voor ruimtelijke ordening en toerisme, onderschrijft de stelling dat een hotel voor heel wat sociale interactie zorgt. Over de architecturale kwaliteit van het project, wenst hij geen uitspraak te doen, “maar,” zegt hij, “ik vind dat men toch moet opletten met die vergelijking met Brussel-Noord. Door daar steeds maar op te blijven hameren, riskeer je dat de perceptie realiteit wordt.”

Rechtsonzekerheid en mank vergunningsbeleid

Vandaag spreekt de rechter zich uit in een rechtszaak die de buurtcomités en Staten-Generaal hebben aangespannen tegen Robelco. Ze voeren onder meer aan dat het Gewestelijk Ruimtelijk Uitvoeringsplan (GRUP) niet rechtsgeldig is totstandgekomen en dat daardoor ook de bouwvergunning niet in orde is.

De Stad, Robelco en Alcatel verwijten de buurtcomités met hun late juridische actie een gevaarlijk spelletje te spelen. Ze wijzen op de economische gevolgen (het eventueel wegtrekken van Alcatel uit Antwerpen, het verlies van de reeds gedane investeringen) van het stopzetten of opschorten van de werf. “Deze zaak draait ook om rechtsonzekerheid,” stelt Frank De Snoeck. “Het is alsof ze plots de geldigheid van je rijbewijs in twijfel trekken.”

Is de juridische stap van De Ploeg laattijdig en lichtzinnig? “We voeren al actie sinds 2002,” reageert Manu Claeys. “We hebben alleen onze aanpak verhard omdat we geen gehoor vonden. En we eisen niet het vertrek van Alcatel. De wensen van Alcatel zijn perfect combineerbaar met een kwalitatief stedenbouwkundig concept. Dit is ook een signaal naar de politiek: er schort iets aan het huidige vergunningsbeleid. Zonder een grondige bijsturing mag men zich nog aan meer van deze cases verwachten.”

Is een happy end alsnog mogelijk? Robelco, Alcatel en de Stad hebben – wellicht vanuit de gedachte dat het buurtprotest wel zou koelen zonder blazen – vooralsnog gekozen voor een erg legalistische strategie. Een foute inschatting, zo bleek. De buurtbewoners blijven vragende partij voor onderhandelingen over een bijgestuurd plan (zie kader: Het alternatief van de buurtbewoners). En ze kondigen alvast aan dat ze hun strijd niet zullen staken als de rechter hen in het ongelijk stelt.

Laurenz Verledens

Wat de rechter ook moge beslissen, de gevolgen zijn funest.