De kunstambachten in de haute horlogerie

Mensen die de kwintessens van een kunstambacht tot in de finesses beheersen, zijn een uitstervend ras. In het Zwitserse La Chaux-de-Fonds opende het luxemerk Cartier ‘La Maison des Métiers d’Art’, een tempel waar zeldzame kunstambachten hoogtij vieren en jonge mensen worden ingewijd in de savoir-faire van oog en geste. Trends Style mocht er op bezoek.

Kunstambachten of ‘métiers d’art’ in het Frans, ze zijn de laatste jaren bijzonder trendy. “Momenteel is er geen enkel haute-horlogeriemerk dat geen horloges rond het thema kunstambachten in zijn collectie heeft”, zegt Carole Forestier, die bij Cartier verantwoordelijk is voor de creatie van kalibers. “Maar ook op het vlak van de kunstambachten heeft Cartier zich een pionier getoond.”

Voor het vervaardigen van horloges, pendules, juwelen en kunstobjecten deed Cartier in zijn 160-jarige geschiedenis meermaals een beroep op kunstambachtslieden. In 1999 schakelde het merk een versnelling hoger. Het besloot om vergeten kunstambachten weer tot leven te wekken en te herwaarderen via een horlogecollectie die de veelzeggende naam ‘Cartier d’Art’ kreeg.

Cartier presenteerde dit jaar op het Salon International de la Haute Horlogerie (SIHH) van Genève een Rotonde-horloge. Het uurwerk combineert de eeuwenoude techniek van filigraan met lak en het zetten van stenen. Het vervaardigen van het filigraan alleen al vraagt meer dan tien dagen werk. De ambachtslui in de ateliers van Cartier draaien eerst de draden in goud of zilver, nadien hameren ze die plat. Dan worden ze in een patroon aan elkaar gelast. Omdat de draden aan de zijkanten aan elkaar worden bevestigd en niet op een ondergrond, ontstaat een opengewerkt resultaat. In Troje en Ur beoefenden de Sumeriërs de kunst van het filigraan al in 3000 voor Christus.

“Elk jaar zoekt onze Chef de Projet Innovat in de geschiedenisboeken naar een kunstambacht waaraan Cartier dat jaar zou kunnen werken”, vertelt Forestier. “Het is zijn job om elk jaar zo’n ambacht aan te dragen en mee te zoeken hoe we het naar een hoger niveau kunnen tillen.”

DE PAPEGAAI EN DE PANTER

De Ballon Bleu met papegaaimotief in fineer van rozenblaadjes, die Cartier vorig jaar op het SIHH voorstelde, is daar een voorbeeld van. Bloembladfineer is vergelijkbaar met houtfineer en strofineer. Nadat kwaliteitsvolle bloemblaadjes — in dit geval rozenblaadjes — zijn geselecteerd, worden ze gekleurd. Elk bloemblaadje wordt dan op een flinterdun stukje hout gekleefd en nadien met een fineerzaagje millimeterklein in de vorm van veertjes en pluimen gezaagd. Het bloembladfineer is dan wel fragiel, het is zo kleurrijk en sensueel dat het textuur geeft aan de beeltenis van de papegaai op de horlogewijzerplaat. Forestier : “Het fineren van rozenblaadjes valt niet te vergelijken met houtfineer voor meubelen. Alleen al het schaalverschil is gigantisch.”

In 2013 presenteerde Cartier een Rotonde met pantermotief in granulatie. Voor de wijzerplaat van dit horloge werd een eeuwenoude decoratietechniek uit de edelsmeedkunst gehanteerd waarbij uit stukjes gouddraad minuscule bolletjes of korreltjes in goud (of zilver) worden vervaardigd en in een bepaald patroon op een sieraad aangebracht. Bij de verhitting van het voorwerp hechten de korreltjes zich op de ondergrond, zonder ermee te versmelten. Hierdoor ontstaat een bijzonder spel van licht en schaduw. Cartier gebruikte voor zijn wijzerplaat 3800 bolletjes van 0,3 mm tot 0,8 mm die per vijf op de wijzerplaat worden nnn nnn aangebracht. Maar het kan nog minusculer. Met stofkorreltjes van slechts een tiende millimeter diameter bijvoorbeeld. Ook de granulatietechniek dook voor het eerst op in 3000 voor Christus en de Etrusken perfectioneerden hem in de 8e eeuw voor Christus. De Rotonde van Cartier met pantermotief in granulatie ging 3500 keer in de oven. Het graveren van het motief duurde veertig uur, en het plaatsen van de bolletjes maar liefst 320 uur.

“De ambachtslui mogen dan wel getalenteerd zijn, zij moeten voortdurend rekening houden met de beperkingen die hun traditionele ambacht hen oplegt en ook met de beperkingen van het werken op een minuscule wijzerplaat of aan een horloge”, legt Forestier uit. “Het eindresultaat moet mooi, elegant en perfect zijn.”

De groeiende vraag naar luxe veroorzaakt de laatste tijd veel belangstelling voor kunstambachten. Om aan die vraag te kunnen beantwoorden, trainen (groepen van) haute-horlogeriemerken zelf mensen om zo de ambachtelijke savoir-faire binnenshuis veilig te stellen. Richemont — de groep boven Cartier — ziet het grootser en opende in november 2014 La Maison des Métiers d’Art, waar het bijvoorbeeld emailleerders en graveurs opleidt.

Toen vijf jaren geleden, op een steenworp van de Manufacture de Haute Horlogerie van Cartier in het Zwitserse La Chaux-de-Fonds, een verlaten laat-18e-eeuwse boerderij in regionale Berner-stijl te koop kwam, was de beslissing snel genomen. Hier zou Cartier zijn ‘Maison des Métiers d’Art’ huisvesten. De verbouwingen namen drie jaar in beslag.

Het gelijkvloers — 350 m2 — voert van de lobby naar het Grand Salon, het Petit Salon en de presentatieruimte. Het natuurlijke licht doet de kostbare bouwmaterialen alle eer aan : 18e-eeuws houtwerk, tegels in kalksteen, met de hand witgekalkte muren à l’ancienne, antieke meubelen, maar ook lampen en klokken uit de streek, glaswerk en metaal. De tradi-tionele materialen contrasteren met de moderne, overwegend glazen kooi, die centraal in het pand werd gebouwd en waarin de ateliers werden ondergebracht. “La Maison des Métiers d’Art is een ambitieus en uniek project”, zegt Forestier. “Niet alleen willen we zeldzame vaardigheden conserveren, we willen ook kennis delen en innoveren. Misschien ontstaat er zo binnenkort wel een nieuw kunstambacht. Als de ambachtsman die zich met fineer bezighoudt, zijn licht opsteekt bij de juwelier, kunnen we in de toekomst misschien wel fineer van goud maken.”

NOG SLECHTS EEN HANDVOL

We zien ambachtslui in de microscoop turen terwijl ze met haarfijne penseeltjes de wijzerplaat van een horloge beschilderen of met een figuurzaag minuscule vormen uitzagen of een wijzerplaat bekleden met houtfineer in de vorm van een bruine beer. In deze ateliers staat elke handeling in het teken van een zeldzaam ambacht : ‘gravure en creux’, ‘cloisonnage d’or’, miniatuurmozaïek, email grisaille,…

De ambachtslui van ‘La Maison des Métiers d’Art’ werken verspreid over twee niveaus. De eerste verdieping groepeert alle ambachten met betrekking op juwelen ; op de tweede verdieping focussen de ambachtslui op email en inlegwerk zoals bijvoorbeeld miniatuur- mozaïek — dat laatste laat zich nog het beste vergelijken met het plaatsen van tegels, maar dan met steentjes van nauwelijks twee vierkante millimeter. De mezzanine, onder het dak, is voorbehouden voor tentoonstellingen.

In totaal zijn hier 47 werknemers aan de slag. 28 ambachtslui, maar ook ingenieurs die de métiers d’art-horloges ontwikkelen. “Het is belangrijk dat ze samenwerken en de connectie met de ambachtslui niet verliezen”, aldus Forestier.

Decoratieve ambachten kennen in Zwitserland een lange traditie. Hun oorsprong voert ons terug naar de 17e eeuw en de komst van de hugenoten uit Frankrijk. Zij legden zich toe op het decoreren van horloges omdat andere luxevoorwerpen in die tijd verboden waren. Na de hoogdagen in de 19e eeuw ging het evenwel stilaan bergaf met kunstige horloges. Met de opkomst van de goedkope kwartshorloges, begin jaren 70, stortte de markt van mechanische horloges in en zagen ook de decoratieambachten zwarte sneeuw. Sommige kunstambachten gingen helemaal verloren. Van andere zoals de graveur, emailleerder of granuleerder blijven er wereldwijd nog een handvol over. Onrustwekkend, temeer omdat deze ambachten van ambachtsman op ambachtsman worden doorgegeven. Forestier : “In een school of uit een boek kan je deze ambachten niet aanleren. Een school voor emailleerders bijvoorbeeld bestond niet. Emailleerders maken zich de techniek eigen door heel veel te proberen of door overlevering.”

METAAL, VUUR EN COMPOSITIE

De ambachten in La Maison des Métiers d’Art draaien rond metaal, vuur en compositie. Alle ambachten inzake joaillerie, vanaf het originele ontwerp tot de creatie van het juweel, zijn in het huis aanwezig. Het is de juwelier die het metaal perforeert en de holtes voorbereidt waarin achteraf de meesterzetter de (edel-)stenen plaatst, steen per steen. Hij kiest daarbij de meest geschikte zetting voor het juweel : klauwzetting, gesloten zetting, pavé of kast-zetting… “De juiste manier van zetten is belangrijk om het ontwerp en de stenen optimaal tot hun recht te laten komen”, zegt Forestier. “Maar ook het polijsten van de stenen is van belang. De polijster bepaalt de glans maar ook het draagcomfort.”

Vuur staat bij Cartier in het teken van ‘Email Grand Feu’, een van de oudste, moeilijkste en duurzaamste ambachten uit de horlogesector. De emailleerder brengt met een zeer fijn penseel dunne lagen op de wijzerplaat aan. Email leunt nog het meest aan bij kristal. Het is van nature een transparante substantie op basis van silica, alkalische componenten en lood. Die materie wordt manueel tot een kleurloos poeder gemalen. Waarom manueel ? Fores-tier : “Er bestaat nog geen enkele machine die het poeder fijn genoeg kan malen opdat de kleur goed zou kunnen penetreren. Door het poeder te mengen met zeer fijne metaaloxide poeders, oliën en essences kan een enorm kleurenpalet worden gecreëerd.”

“Het mengsel dat zo ontstaat, wordt met een fijn penseel aangebracht, net zoals olieverf. Vaak gebruikt de emailleerder een binoculaire microscoop om nauwkeuriger te kunnen werken. Maar daarmee is de kous niet af. De kleurpigmenten zijn grillig, ze laten zich slechts in heel specifieke omstandigheden aan het email hechten. Elke kleur vereist doorgaans ook een andere oventemperatuur van boven de 800°C. Bij dit bakproces kan een horloge door één klein barstje helemaal onverkoopbaar worden. De fragiliteit van het email en de complexiteit van de techniek resulteren in echte meesterwerken met miniatuurafmetingen. Voor een wijzerplaat in email grand feu mag je al snel één week werk rekenen. Veel hangt natuurlijk ook van de complexiteit van het design af.”

VEEL MANIEREN VAN EMAIL

De ambachtslui bij Cartier beheersen verschillende emailtechnieken. Zo wordt het gekleurde emailpoeder voor ‘champlevé email’ aangebracht in holtes die verkregen zijn door materiaal van de wijzerplaat te verwijderen. De ruimtes die hierdoor ontstaan, zijn afgebakend door een metalen draad. Eens het email gebakken is, wordt het gepolijst om het ontwerp de gewenste glans te geven.

Voor ‘émail grisaille’ oftewel grijze email wordt de ondergrond van de wijzerplaat eerst bedekt met een zwarte laag email die in de oven wordt gebakken, nadien brengt de ambachtsman met een nagel of penseeltje er wit porselein uit Limoges op aan. “De vakman laat als een schilder de contrasten mooi tot uiting komen waardoor er een spel van licht en schaduw in zwart en grijs ontstaat”, wijst Forestier.

Bij ‘grisaille pâte d’or’, grijze goudpasta, wordt de gouden ondergrond eerst bedekt met een laag zwart email. Hierop brengt de ambachtsman met een fijne naald of penseel goudpasta aan die hij gaat bewerken om reliëf of diepte te creëren, zodat er een degradé in goudkleur ontstaat. Vervolgens gaat de wijzerplaat de oven in.

Email ‘cloisonné’ is vergelijkbaar met gewoon email : alleen wordt op de ondergrond in metaal met fijne draden in goud, zilver of koper een motief aangebracht zodat als het ware muurtjes ontstaan die de kleuren van elkaar scheiden. Na het bakproces polijst de ambachtsman de wijzerplaat om elk niveau-verschil weg te werken.

Bij geschilderd email, ten slotte, wordt het metalen plaatje dat de onderzijde van de wijzerplaat vormt, eerst bedekt met een laag witte email. Op deze basis worden met verschillende penselen, verschillende lagen email aangebracht.

Terwijl er tot voor kort maar enkele emailleerders meer waren, neemt het aantal nu weer toe. Onder meer dankzij initiatieven zoals dat van Cartier. Of hoe de horloge-industrie (soms zelfs letterlijk) haar steentje bijdraagt aan het bewaren van het culturele erfgoed.

_{Tekst: Anja Van Der Borght}