De ambachtslieden van de horlogerie op de voorgrond

Tot voor enkele jaren deden ambachtslui hun ding in de grootste anonimiteit. Tegenwoordig pakken de grote merken maar al te graag uit met hun namen. Vermeld worden op de achterkant van een horlogekast of als ware vips interviews geven: ambachtslieden zijn de nieuwe rocksterren. In Genève stelde Piaget dit jaar drie bewerkelijke Altiplano-modellen voor. De miniatuurroos in goud werd gerealiseerd door Dick Steenman. De twee horloges met een wijzerplaat met inlegwerk zijn van de hand van Rose Saneuil.

Met zo’n voornaam leek het voorbestemd dat Rose Saneuil, de in Parijs opererende mozaïekwerker (marqueteur) ooit door Piaget zou worden benaderd. Maar toen dat twee jaar geleden gebeurde, wist ze nog niet dat de roos die Yves Piaget, voorzitter van de gelijknamige horloge- en juwelenmanufactuur, in 1982 creëerde, tot het erfgoed van het huis behoort. Saneuils eerste opdracht voor Piaget : het ontwerpen van twee wijzerplaten met inlegwerk in een roosvormig patroon : één van hout en één met hout en paarlemoer. Inlegwerk is een decoratietechniek die gebruikmaakt van verschillende soorten fineer van hout of andere materialen zoals segrijn, paarlemoer, messing, leer,… Die worden in een decoratief patroon op een drager – in dit geval de wijzerplaat van een horloge – gesneden en gelijmd.

Al van jongs af voelde Rose Saneuil zich aangetrokken tot kunst en ambachten. “Mijn moeder was een naaister en ze werkte veel met stoffen. Ik herinner me dat ik in die tijd ook voortdurend met materialen in de weer was. Voorts tekende ik veel en was ik bezig met sieraden, aardewerk en tassen. Het was de logica zelve dat ik in 1991 een bachelor in de Beeldende Kunsten zou volgen. Van 2003 tot 2005 volgde ik aan de Ecole Boulle een opleiding als meubelmaker met inlegwerk als optievak. Onmiddellijk na de uitreiking van mijn diploma in 2005 ging ik als verantwoordelijke voor het inlegwerk aan de slag bij een fabrikant van kleine objecten : sigaren-, juwelen- en horlogekistjes. Ik ontwierp er de prototypes en ook de uitzonderlijke stukken voor zeer grote luxemerken. Sinds 2013 ben ik zelfstandig mozaïekwerker. In het begin maakte ik zeer klassiek inlegwerk. Na verloop van tijd en na technisch onderzoek van hoe verschillende materialen in eenzelfde inlegwerk kunnen worden gecombineerd, begon ik diverse materialen te mengen. Behalve met hout en paarlemoer werk ik nu ook met segrijn en andere ledersoorten, diverse metalen, bot, stro, eierschaal, perkament,… Dat ik materialen meng, maakt het zo moeilijk. Hout en paarlemoer schuur ik en bewerk ik met een vernis, maar leder en stro bijvoorbeeld, kan je zomaar niet schuren of vernissen waardoor de verschillende diktes van deze materialen al meteen een probleem stellen. Ik ontwikkelde een nieuwe techniek – eerst voor mijn grote creaties – die ik nu in een miniatuur toepas en waarbij ik verschillende mate-rialen ultraplat kan maken. Het proces om deze techniek in Frankrijk te deponeren is volop aan de gang. Tot nog toe is niemand erin geslaagd mij te kopiëren.”

“De basis van mijn werk is steevast fotografisch”, vervolgt Rose Saneuil. “Een landschap, een object, een lichtbron, een persoon, een detail,… Ik maak altijd eerst foto’s van een bepaald thema, waarop ik me baseer om de vormen en de schaduwen – die primordiaal zijn – te bepalen. Vanuit dit ont- werp creëer ik dan een kleurverloop met behulp van verschillende materialen die visueel bij elkaar passen. In dit stadium maak ik me nog geen zorgen over de technische uitdagingen die daarmee gepaard gaan. Daar denk ik pas op het laatste moment over na. Deze manier van werken heeft ervoor gezorgd dat ik steevast mijn grenzen moest verleggen. Zo slaagde ik erin een techniek te ontwikkelen waarmee ik verschillende soorten fineer tot een ultraplat inlegwerkje kan verwerken. Vooral om die reden aarzelde Piaget – de recordhouder in ultra- dunne gangwerken – niet om met mij in zee te gaan.”

“Wij gaan inderdaad altijd op zoek naar ambachtslui die in het ultradunne gespecialiseerd zijn”, bevestigt Sandrine Deperrois, watch product teammanager bij Piaget. “Het ultraplatte maakt deel uit van het DNA van Piaget. Soms zijn er zaken die we mooi vinden maar die niet op een ultradunne manier kunnen worden gebracht. Op ambachtelijk vlak beheersen we veel intern – van het vervaardigen van onze eigen gangwerken, horlogekasten, polsbanden, tot het zetten van de stenen. Toch willen we ons associëren met ambachtslui. Voor Piaget is het artistieke aspect namelijk bijzonder belangrijk. Om wijzerplaten van topkwaliteit te maken, zoeken we ambachtslui die meester zijn in hun domein en zich onderscheiden van de rest. We willen een niveau van exclusiviteit bereiken. Rose Saneuil heeft ons zelf benaderd. Dat op zich maakt haar al uniek. Met een e-mail met foto’s toonde ze ons haar competenties. Nauwelijks drie dagen later stond ze in onze manufactuur in Genève. Het universum van Rose is voor ons belangrijk omdat ze traditie naar de toekomst projecteert. Ze werkt aan de basis met traditionele technieken van inlegwerk. Maar vooral de manier waarop ze ermee omgaat en de keuze van de kleuren die modern en abstract is, interesseerde en intrigeerde ons. Ook Piaget werkt niet louter met figuratieve elementen die het herhaalt. Het gestileerde is voor ons ook belangrijk.”

“Mijn artistieke benadering draait voor alles rond esthetiek”, zegt Saneuil. “Ik wil boeien door middel van een vorm, kleur of mate-riaal. Ik wil de mensen laten vergeten dat het om inlegwerk gaat, en hun interesse wekken door middel van het artistieke werk. Soms geef ik mijn kunstwerken een abstract aspect om zo ruimte te laten voor de verbeelding van de toeschouwer. Thema’s als ‘de natuur’ en ‘vrouwen’ raken me zowel wegens hun esthetische waarde als door hun gevoeligheid. Zo kan ik uiting geven aan mezelf, en mijn eigen verhaal en emoties vertalen.”

Hout is heel gekend in de wereld van inlegwerk. Het is het meest traditionele en het meest gebruikte materiaal. Het was André-Charles Boulle, de beroemde meubelmaker van Louis XIV, die in de 17e eeuw inlegwerk een duwtje in de rug heeft gegeven. Hij perfectioneerde de naar hem vernoemde techniek van de Boulle-marqueterie. De eikenhouten kasten werden belijmd met uitgezaagd schildpad, ivoor, ebbenhout, koper, zilver, tin of messing. “Maar elk materiaal vraagt een andere aanpak”, verduidelijkt Saneuil. “Paarlemoer is een stuk moeilijker te bewerken dan hout. In paarlemoer schuilt de dualiteit dat het zowel hard is om te bewerken als snel breekt. Zink is dan wel aartsmoeilijk te bewerken maar het breekt niet. En dat was een voordeel toen ik mijn muurhoge triptiek met bomentafereel realiseerde. Voordien maakte ik grote stukken zoals triptieken van inlegwerk en sigarendoosjes. Voor horlogewijzerplaten blijft de basistechniek dezelfde, maar in het klein werken is veel lastiger. Alleen al het uitsnijden is een titanenwerk.”

“Mijn werk stopt nooit. Ik ben van ‘s ochtends 7 uur tot ‘s avonds 23 uur bezig. Het is die voortdurende uitdaging om mijn technieken te verbeteren en nieuwe materialen te zoeken die ik zo leuk vind. Materialen vind ik vaak door toevallige ontmoetingen. Mijn grootste frustratie is dat ik veel tekeningen bezit, maar dat ik er niet toe kom om die uit te werken. Nu, als ik tijd zou vinden om dat wel te doen, zou dat ook betekenen dat ik veel minder werk heb.”

“Ik hoop in de toekomst nog creatiever te kunnen werken, en me ook op artistiek vlak te laten kennen. Maar dat is moeilijk. Ook in Frankrijk is en blijft een ambachtsman een ambachtsman terwijl een beeldhouwer en kunstschilder wel als artiest worden beschouwd. Ook al voel en ben ik zelf ook een artiest, ik word als marqueteur niet as such bestempeld. Die erkenning zou ik wel graag krijgen.”

Ook de Nederlandse ontwerper en graveur Dick Steenman ziet zichzelf als een artiest. Sinds zijn zestiende is hij gefascineerd door juwelen en edelstenen. Een passie die hij koppelt aan oog voor detail en geduld. Die twee deugden kreeg hij mee van zijn moeder die haar eigen geëmailleerde juwelen maakte, en van zijn vader die zich in zijn vrije tijd bezighield met het repareren van antieke klokken. Na omzwervingen via diverse leerscholen, onder meer in Genève, heeft Steenman intussen alle kneepjes van juwelencreatie en horlogerie, maar ook van het slijpen van edelstenen en het betere graveer- en emailleerwerk onder de knie. Hij maakt nu zijn eigen horloges die hij in een beperkte oplage onder zijn eigen naam verkoopt aan klanten in Japan. Ook in andere disciplines zoals glyptiek, gespecialiseerd graveerwerk in edelstenen en goud, heeft hij zich bekwaamd. Niet toevallig dus dat de Zwitserse horlogefabrikant Piaget 22 jaar geleden bij deze creatieve duizendpoot uitkwam. Dat leidde al tot tal van exceptionele creaties. Zijn nieuwste werkstuk is een prachtige roos op de wijzerplaat van Piagets ultradunne Altiplano-horloge. Een krachttoer waarbij Steenman de bloemblaadjes van de roos een voor een uit roze goud kerfde.

Dick Steenman mag zichzelf gerust tot de beste vijf graveurs wereldwijd rekenen. Al blijft hij er opvallend bescheiden bij. “Vandaag zit ik niet meer met het feit dat een creatie een hoge moeilijkheidsgraad heeft. Ik begin er gewoon aan. Wat ik almaar leuker vind, is het driedimensionale aspect van het graveerwerk waarbij je eigenlijk sculpturen creëert. Steen is vaak moeilijker dan goud om in detail te gaan. Saffier en robijn bijvoorbeeld zijn harde stenen, wat het veel uitdagender maakt om ermee te sculpteren. Dat soort stenen kan je alleen bewerken met het gereedschap dat je voor diamanten gebruikt. Daardoor ben je als vakman meer gelimiteerd op het vlak van details. Je kan minder verfijnd werken. Het risico is ook veel groter dan pakweg bij edelmetalen. Ga je te ver, dan breekt de steen af. Dan ben je eraan voor je moeite. Ik zit weleens in een heel mooie, dure smaragd te graveren. Nou, dat is een behoorlijke risky business. Edelmetalen daarentegen kan je na een foutje in het creatieproces wél nog repareren. De roos die ik voor de Piaget Altiplano heb gemaakt, bestaat uit roze goud. Dat materiaal is uiteraard een stuk zachter. Ik kan minutieus onder de verschillende lagen van de bloemblaadjes werken.”

Op de vraag wat het moeilijkste is wat hij ooit heeft gemaakt, blijft Steenman het antwoord schuldig. “Maar ik kan je wel vertellen : zodra je met andere ambachten aan een project samenwerkt, verhoogt de moeilijkheidsgraad. Wanneer ik samenwerk met Anita Porchet (de nummer één meester-emailleur die ook al eerder voor Piaget aan de slag was, nvdr), dan wordt het best spannend. Wanneer zij een wijzerplaat emailleert en ik moet daartussen graveren : dat is een heel secure klus. Maak ik een uitschuiver, dan is de kans groot dat haar emailleerwerk beschadigd raakt. Zo kan er misschien wel een hele week aan werkuren verloren gaan.” ?

TEKST ANJA VAN DER BORGHT