Zo maakt u een slim testament

Het is een misverstand dat uw erfgenamen altijd successierechten moeten betalen als u een testament opmaakt. Een slim testament kan ook fiscaal interessant zijn. Maar hoever kunt u daarin gaan? En mag u een testament ook gebruiken om louter fiscaal te optimaliseren?

Niet alleen een schenking, maar ook een testament kan grote diensten bewijzen als u uw successie fiscaal voordelig wilt plannen. Met een testament kunt u als erflater bepalen aan wie u uw goederen — of een deel ervan — wilt doen toevallen na uw overlijden. Dat betekent dat u uw leven lang over die goederen kunt blijven beschikken. Bovendien kunt u een testament op elk ogenblik herroepen. Bij een schenking doet u definitief afstand van een deel van uw vermogen. Het voorwerp van een testament heet een ‘legaat’; degene die het opstelt, is de ‘testateur’; en de persoon voor wie het legaat is bestemd, is de ‘legataris’.

Drie soorten testamenten

In het Belgische recht zijn er drie soorten testamenten: het notariële, het eigenhandige en het internationale testament. Elk van die testamenten heeft zijn voor- en nadelen.

· Het notariële testament

Het notariële of authentieke testament wordt door een notaris opgesteld in het bijzijn van twee getuigen of twee notarissen. Het voordeel van het notariële testament is dat het een volledige bewijskracht heeft. De notaris bewaart het testament, zodat het niet verloren kan gaan. Bovendien brengt hij het Centraal Register voor Testamenten (CRT) op de hoogte van het bestaan ervan. Een notarieel testament kost 125 à 250 euro.

· Het eigenhandige testament

Het eigenhandige of holografische testament wordt door de testateur zelf opgesteld. Het moet voldoen aan drie voorwaarden: de testateur moet het eigenhandig schrijven, en hij moet het dateren en ondertekenen. Het nadeel is dat de bewijskracht ervan minder groot is dan dat van een notarieel testament. Als de erfgenamen de geldigheid betwisten, moet een gerechtelijk onderzoek de echtheid van het geschrift of de handtekening aantonen. Wordt het niet betwist door de erfgenamen, dan heeft een eigenhandig testament dezelfde bewijskracht als een authentiek testament.

Een ander nadeel is dat een eigenhandig testament bij het overlijden van de testateur in de handen van een onterfde erfgenaam kan vallen, die het doet verdwijnen. Dat kunt u vermijden door het eigenhandige testament te deponeren bij een notaris, die het laat registreren bij het CRT. De kosten voor die bewaargeving bedragen ongeveer 40 euro.

· Het internationale testament

Het internationale testament wordt opgesteld door de testateur of een derde, en ondertekend door de testateur. Het kan zowel worden getypt als geschreven met de hand. De testateur overhandigt het persoonlijk aan de notaris in het bijzijn van twee getuigen. Hij verklaart daarbij dat het om zijn testament gaat. De akte van neerlegging wordt opgemaakt in drie exemplaren: een voor de erflater, een voor de getuigen en een voor de notaris. Een internationaal testament biedt dezelfde veiligheid als een notarieel testament.

Successieplanning met een testament

Ook als u een testament opstelt, moeten uw erfgenamen in principe successierechten betalen. Toch kunt u een testament gebruiken om uw successie fiscaalvriendelijk te plannen. Daarbij moet u rekening houden met een aantal wettelijke regels. Uw huwelijkspartner, uw kinderen en uw ouders of grootouders zijn zogenoemde reservataire erfgenamen, die altijd een deel van de nalatenschap moeten krijgen. De ‘reserve’ is het voorbehouden deel van de nalatenschap. Het deel dat u bij testament mag wegschenken — buiten de reserve — is het ‘beschikbare deel’.

De omvang van de reserve voor uw kinderen hangt af van het aantal kinderen. Hebt u één kind, dan heeft het altijd recht op de helft van de nalatenschap. Zijn er twee kinderen, dan heeft ieder recht op een derde. Bij drie of meer kinderen moet drie vierde van uw nalatenschap naar de kinderen gaan. Hebt u bijvoorbeeld vijf kinderen, dan kan ieder aanspraak maken op een vijfde van drie vierde, dus op drie twintigste.

Het huwelijkscontract heeft voorrang

Belangrijk om te weten is dat u uw testament niet los kunt zien van uw huwelijkscontract. Uw huwelijkscontract bepaalt de samenstelling van uw nalatenschap, en dus de vraag wie wat krijgt volgens de wettelijke regels. Met een testament kunt u het huwelijkscontract niet naast zich neerleggen, want dan zou u het eenzijdig wijzigen. Het contract heeft altijd voorrang. Bevat die overeenkomst bijvoorbeeld een verblijvingsbeding voor de goederen uit de huwelijksgemeenschap — een zogenoemd langst-leeft-al-heeft-clausule — dan moet u daarmee rekening houden als u het testament opstelt. Als dat nodig is, kunt u vooraf met uw partner het huwelijkscontract wijzigen. De kostprijs daarvan bedraagt ongeveer 700 à 1200 euro.

Veel echtparen hebben een zogenoemd keuzebeding in hun huwelijkscontract staan. De langstlevende kan dan kiezen welke goederen hij uit het gemeenschappelijk vermogen krijgt. Bij die keuze kan die partner rekening houden met het testament.

De klassieke generation skipping

Generation skipping is een eerste techniek waarin u een testament kunt gebruiken om uw successie te plannen. Ze bestaat erin dat grootouders bij de verdeling van hun nalatenschap hun eigen kinderen overslaan en hun vermogen rechtstreeks doen toevallen aan hun kleinkinderen. Generation skipping kan ook worden gebruikt bij schenkingen.

Soms vermelden de grootouders in een generation-skippingtestament alle kleinkinderen als begunstigden, maar het gebeurt ook dat ze hun kleinkinderen bij naam vernoemen. Dat laatste is enkel gebruikelijk als ze er op het ogenblik dat ze het testament opstellen zogoed als zeker van zijn dat er geen kleinkinderen meer bij komen.

Stel dat Ann, die weduwe is, haar huis heeft verkocht en in een woon-zorgcentrum verblijft. Ze heeft een roerend vermogen dat zo’n 800.000 euro waard is. Ze heeft een zoon, die twee kinderen heeft. Als Ann geen testament opmaakt, gaat haar hele vermogen naar haar zoon. Maar ze kan een testament opstellen, waarin ze bijvoorbeeld de helft legateert aan haar zoon en de andere helft aan haar twee kleinkinderen (ieder een vierde). Dat levert een mooie fiscale besparing op.

Een belangrijke reden om te kiezen voor generation skipping is de besparing op de successierechten. Ann vermijdt dat op haar nalatenschap mogelijk twee keer successierechten moeten worden betaald: een eerste keer als het vermogen overgaat van haar naar haar zoon, en een tweede keer als het overgaat van haar zoon naar zijn beide kinderen (zie tabel Generation skipping: het voorbeeld van Ann).

Vaak spelen ook andere motieven een rol om te opteren voor generation skipping. Zo kan het dat de kinderen al een zekere leeftijd hebben bereikt en dat de testateur het beter vindt zijn vermogen rechtstreeks aan de kleinkinderen te doen toevallen. Of het kan gebeuren dat de kinderen vinden dat ze het geld niet nodig hebben en dat de kleinkinderen het beter kunnen gebruiken.

Dat deze techniek meer en meer opduikt, komt wellicht doordat mensen steeds langer leven en dat steeds meer grootouders kleinkinderen hebben die al volwassen zijn.

Ook hier is het belangrijk rekening te houden met de reserve van de kinderen, tenzij de testateur zeker is dat die daar niet moeilijk over doen. Maar voorzichtigheid is geboden: niemand kan afstand doen van zijn reserve. Ook al zeggen alle kinderen dat ze niet moeilijk zullen doen over hun reserve, toch behoudt ieder nog altijd het recht om dat wel te doen.

De generation skipping op maat

Een variant op de klassieke generation skipping is dat Ann een testament opmaakt, waarbij ze het vruchtgebruik van haar vermogen overlaat aan haar zoon en de naakte eigendom ervan aan haar kleinkinderen. Haar zoon krijgt dan heel zijn leven de opbrengsten van de nalatenschap — bijvoorbeeld de huur, intresten of dividenden. Na zijn overlijden worden zijn kinderen de volle eigenaars van het vermogen, zonder dat ze successierechten hoeven te betalen. Daarvoor hadden de erfgenamen na het overlijden van Ann al minder successierechten afgedragen, omdat de nalatenschap werd gespreid over haar zoon en haar kleinkinderen. Die werden telkens belast tegen het voordeligste tarief in rechte lijn (in Vlaanderen 3, 9 of 27 %, in Brussel en Wallonië opklimmend van 3 naar 30 %).

In de praktijk gebeurt het vaak dat de kinderen het vruchtgebruik — bijvoorbeeld de huurinkomsten van een woning — tijdelijk willen behouden na het overlijden van hun ouders, en niet levenslang. Zo kan Ann een regeling op maat uitwerken door in haar testament te bepalen dat haar zoon na haar overlijden het vruchtgebruik over de nalatenschap krijgt, en dat haar kleinkinderen de volle eigenaar worden als ze wat ouder zijn — bijvoorbeeld na een termijn van twintig jaar of als ze veertig worden.

Ook die techniek op maat is toepasbaar op schenkingen. U laat zich daarvoor het beste adviseren door een specialist. Die kan diverse mogelijkheden uitwerken, waaruit u kunt kiezen.

Het keuzelegaat

Als u getrouwd bent of samenwoont, wilt u ervoor zorgen dat uw partner na uw overlijden niets te kort komt. Ideaal is dat uw partner dan vrij kan kiezen wat hij in volle eigendom of in vruchtgebruik uit uw nalatenschap wil verkrijgen, afhankelijk van wat voor hem op dat moment het beste uitkomt. Die keuze zal anders zijn als uw partner op 35-jarige leeftijd alleen achterblijft met twee kleine kinderen, dan wanneer hij 85 is als u overlijdt. Elke keuze heeft verschillende fiscale gevolgen. Met zijn keuze kan uw partner de successie voor een belangrijk deel fiscaal optimaliseren.

Echtparen met een huwelijksgemeenschap kunnen in hun huwelijkscontract zo’n keuzebeding inbouwen. Stellen die getrouwd zijn met een zuivere scheiding van goederen, of die wettelijk of gewoon feitelijk samenwonen, kunnen min of meer hetzelfde bereiken door een testament met meerdere keuzemogelijkheden op te maken. Zo’n keuzelegaat kan zowel betrekking hebben op onverdeelde als op eigen goederen.

Zo kunt u een deel van uw vermogen via een testament nalaten aan uw partner, die dat deel na uw overlijden kan opvullen met goederen naar keuze. Of u kunt bepalen dat uw partner vrij goederen kan kiezen binnen het beschikbare deel. Bij die keuze moet hij rekening houden met de fiscale gevolgen. Zo is de gezinswoning in Vlaanderen, Brussel en Wallonië vrijgesteld van successierechten ten voordele van de langstlevende partner (zie kader De vrijstelling van de gezinswoning). Door de gezinswoning te kiezen, kan uw partner dus successierechten uitsparen.

De langstlevende partner kan ook opteren voor 99 procent van de gezinswoning, zodat de kinderen zijn deel later kunnen kopen tegen het zogenoemde verdelingsrecht (2,5 % in Vlaanderen, 1 % in Wallonië en Brussel) in plaats van registratierechten te betalen (10 % in Vlaanderen en 12,5 % in Wallonië en Brussel). De antimisbruikbepaling is niet van toepassing op deze regeling, zodat er geen sprake kan zijn van misbruik (zie kader Een fiscaal testament is geen misbruik).

Het keuzelegaat aan de partner lijkt dus op het keuzebeding in een huwelijkscontract. Het voordeel is dat het kan slaan op alle goederen uit de nalatenschap, en niet alleen op goederen uit het gemeenschappelijke — bij samenwoners onverdeelde — vermogen. De partners hoeven niet getrouwd te zijn en een testament is — in tegenstelling tot een huwelijkscontract — eenzijdig herroepbaar.

Het duolegaat

Het duolegaat of legaat vrij van successierechten is een interessante techniek als u via een testament goederen wilt nalaten aan een vriend of niet zo dichte familie. Normaal zou zo’n legataris veel successierechten betalen. Maar u kunt die belasting beperken door tegelijk iets te legateren aan een instelling die relatief weinig successierechten afdraagt, bijvoorbeeld een vzw met een goed doel zoals het Rode Kruis of Artsen zonder Grenzen.

In uw testament duidt u dan twee begunstigden aan: een bijzondere en een algemene legataris. U geeft de algemene legataris — de vzw — de verplichting om naast haar successierechten ook de successierechten van de bijzondere legataris te betalen. De vzw betaalt slechts 8,5 procent successierechten in Vlaanderen, 7 procent in Wallonië en in principe 12,5 procent in Brussel. Zodra uw erfgenamen een hoger tarief betalen dan de vzw, is die techniek dus interessant.

Een voorbeeld: het vermogen van Johan bestaat uit een beleggingsportefeuille van 500.000 euro. Hij heeft geen kinderen en laat via een testament alles na aan zijn broer Bart, die daarop 293.750 euro successierechten zou afdragen in Vlaanderen, 284.375 euro in Wallonië en 281.875 euro in Brussel. Maar Johan opteert voor een duolegaat. Hij legateert 250.000 euro vrij van successierechten aan zijn broer, en 250.000 euro aan een vzw, met de last om de successierechten van zijn broer te betalen. Bart houdt dan aan die 250.000 euro netto meer over. Ook de vzw wint door die transactie (zie tabel De voordelen van het duolegaat).

Het restlegaat of doorschuiflegaat

Bij een restlegaat — een zogenoemde fideïcommis de residuo — maakt u een testament op waarbij u een deel of het geheel van uw nalatenschap doet toevallen aan een ‘eerste begunstigde’, en wat overblijft bij het overlijden van die eerste aan een ‘tweede begunstigde’. De tweede krijgt dus de rest, vandaar de naam ‘restlegaat’. Het is een variant op de populaire doorschuif- of de restschenking. Bij een restlegaat is er geen fiscale besparing op het eerste niveau, maar wel op het tweede.

Een voorbeeld: Wim heeft twee kinderen, Luc en Bert, die normaal ieder de helft van zijn nalatenschap erven. Als hij overlijdt en Luc — die geen kinderen heeft — later op zijn beurt zou overlijden, gaat de nalatenschap volgens de wet naar Bert, die daarop in Vlaanderen successierechten betaalt vanaf 30 tot 65 procent — het tarief in zijlijn voor broers en zussen. Via een restlegaat kan Wim dat voor een stuk opvangen. Door het restlegaat komen de goederen die Luc heeft geërfd — of wat ervan overblijft — bij diens overlijden toe aan Bert tegen het voordeligere successietarief in rechte lijn. Dat komt omdat het dubbellegaat uitgaat van Wim, de vader van Luc en Bert. Zonder het restlegaat is één keer het tarief in rechte lijn verschuldigd, en vervolgens het tarief in zijlijn.

Het restlegaat is vooral interessant als u wilt dat uw nalatenschap maximaal in de familie in rechte lijn blijft, of als u kinderloze erfopvolgers of een gehandicapt kind hebt. Het kan ook worden gebruikt tussen samenwonende partners, of om een kind uit een eerste huwelijk te beschermen.

Het belangrijkste nadeel van die techniek is dat u moeilijk kunt inschatten wat overblijft van de nalatenschap als de eerste begunstigde overlijdt. Bovendien is de kans reëel dat het eerste legaat vermengd raakt met het vermogen van de eerste begunstigde.

In de praktijk wordt dat nadeel opgevangen door het restlegaat onder te brengen in een gecontroleerd vehikel — bijvoorbeeld een beleggingsportefeuille die in een burgerlijke maatschap zit, een patrimoniumvennootschap met goed opgestelde statuten of een maatschap erboven. De kans op verwatering kan zo worden uitgesloten.

Het verdeel-en-heerstestament

Het verdeel-en heerstestament is een variant op de techniek van de generation skipping. Met zo’n testament verdeelt u uw nalatenschap over zo veel mogelijk erfgenamen — bijvoorbeeld over alle kinderen en kleinkinderen. Dat heeft een fiscaal voordeel: de berekening van de successierechten herbegint elke keer bij de laagste schijf.

In de praktijk wordt vaak een combinatie gemaakt met generation skipping — eventueel gecombineerd met een splitsing in vruchtgebruik en blote eigendom — om tot een maximale besparing aan successierechten op maat te komen.

JOHAN ADRIAENS EN JOHAN STEENACKERS

Een huwelijkscontract heeft altijd voorrang op een testament.

De antimisbruikbepaling is niet van toepassing op een slim testament.

Het keuzelegaat aan de partner lijkt op het keuzebeding in een huwelijkscontract.

Het duolegaat is een interessante techniek als u via een testament goederen wilt nalaten aan een vriend of niet zo dichte familie.