Wetenschapper of charlatan?

Een ‘nogal ingewikkeld verschijnsel’ noemde hij zichzelf. Dat wordt beaamd door de lijvige biografie die de gerenommeerde journaliste Deirdre Bair schreef over de controversiële Zwitserse psychiater Carl Gustav Jung (1875-1961).

Deirdre Bair, Jung – Een biografie. Bezige Bij, 943 blz., 49,50 euro. Karen Hamaker-Zondag, Jungs psychologische typen in de praktijk. Symbolon, 256 blz., 21 euro. Maggy Anthony, De vrouwen rondom Jung. Symbolon, 128 blz., 16,50 euro.

Na terecht bekroonde biografieën van de schrijvers Samuel Beckett (1981), Simone de Beauvoir (1990) en Anaïs Nin (1995), stortte Deirdre Bair (1935) zich met dezelfde gedrevenheid op het portret van een man die altijd al de meest tegenstrijdige meningen heeft losgeweekt. Carl Gustav Jung: wetenschapper of charlatan? De controverse omtrent Jung bereikte een hoogtepunt tijdens de Tweede Wereldoorlog: hielp hij joodse collega’s of heulde hij met de nazi’s? Die kwestie vormde ook één van de kernthema’s die Bair definitief wilde beantwoorden in Jung – Een biografie. Definitieve conclusies trekken in het turbulente leven van Jung is evenwel een heikele zaak. Hier en daar moet Bair het dan ook houden bij de nuance in plaats van het ondubbelzinnige verdict. Wat nog lang niet betekent dat haar biografie een fiasco zou zijn. Ook nu weer heeft ze een magistrale kroniek tot stand gebracht, pregnant tot in de details. En ook nu weer slaagde ze erin nog nieuwe feiten op te delven, wat op zich al een krachttoer is. Van Jung wemelt het immers al decennialang van de biografieën en interpretaties. Doorgaans zijn ze jubelend pro of vernietigend contra, maar bij Bair ontstaat niet de indruk dat ze partij gekozen heeft.

Spoken in de pastorie. Jung werd geboren in een onbeduidend Zwitsers dorp als zoon van een dominee. Zijn moeder was de dochter van een dominee. Aandacht voor de ziel moet hem met de paplepel ingegeven zijn. Net als interesse voor bijgeloof en occulte fenomenen. Zijn moeder viel na zijn geboorte al gauw ten prooi aan depressies. Ze leek alleen nog echt gelukkig als ze met een paar vrouwen uit het dorp kon tateren over de geesten die door de pastorie waarden of de spoken die in het dorp ronddoolden. Ondertussen kreeg zijn vader steeds meer last van woedeaanvallen. Ondanks de prachtige natuur, moet het voor de kleuter Carl een sinistere omgeving geweest zijn, zeker toen ze naar een dorp verhuisden waar de pastorie zich bevond bij de hoogste waterval op de Rijn, een plek met nogal wat ongelukken en een favoriet oord voor zelfmoordenaars.

Met de mentale toestand van moeder ging het alsmaar slechter. Toen ze opgenomen werd in Bazel, vertelde vader de dorpsbewoners dat ze geen geestelijk maar een fysiek probleem had, een gevolg van complicaties van Carls geboorte. Toen de knaap dat toevallig opving, voelde hij zich schuldig. Dat verergerde nog toen hij door de oudere, ongetrouwde zuster van zijn moeder in Bazel opgevangen werd. Kortom, een ideaal broeinest van jeugdtrauma’s. In plaats van zich te laten doldraaien door die dramatische spiraal, hield Jung er evenwel een grondige interesse voor de psyche aan over.

Is het pionieren in het verkennen van de psyche dan niet de verdienste van Jungs twintig jaar oudere Oostenrijkse confrater Sigmund Freud? Na zijn studies in Bazel en Zürich en zijn werk met patiënten met mentale problemen, leerde hij Freud en diens psychoanalyse goed kennen. Maar Jung had geen talent om in de schaduw te staan, hij brak met de Weense leermeester en plaatste er zijn analytische psychologie tegenover. Jung schuwde in zijn theorie de mythe, spiritualiteit en esoterie niet, wat zijn succes bij de new-age-beweging verklaart. Vooral met zijn archetypen en het collectieve onderbewustzijn maakte hij naam en faam (en riep hij evenveel tegenstand op).

Artsen en nazi’s. In zijn honger naar roem werd Jung zo roekeloos, dat hij van 1933 tot 1940 voorzitter werd van een internationale artsenvereniging die gedomineerd werd door de nazi’s. Antisemitische uitlatingen maakten hem nog verdachter, al heeft Jung achteraf altijd furieus gereageerd op dergelijke beschuldigingen. Verdachtmakingen kwamen er ook op ander vlak. Zijn relaties met vrouwelijke patiënten doen de kloof tussen vergoelijkende aanhangers en rabiate verguizers nog toenemen. Vaak wordt zelfs beweerd dat hij het idee van het collectieve onderbewuste stal van een mentaal in de war geraakte collega, maar die beschuldiging weet Bair nu te weerleggen.

Wie inzicht zoekt over de psychologische typen, kan ook terecht bij Jungs psychologische typen in de praktijk van Karen Hamaker-Zondag: toegankelijk, maar zonder kritisch tegengewicht. Maggy Anthony heeft het in De vrouwen rondom Jung over zijn moeder, vrouw, andere relaties en vooral over de vrouwelijke patiënten. Onmiskenbaar staat ook zij welwillend tegenover Jung. De kernvraag is ook na die boeken niet helemaal opgelost: wetenschapper of charlatan?

Luc De Decker

In zijn honger naar roem werd Jung zo roekeloos, dat hij van 1933 tot 1940 voorzitter werd van een internationale artsenvereniging die gedomineerd werd door de nazi’s.

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content