“Waarom ik een vlo werd”

In zijn jongste boek blikt managementgoeroe Charles Handy (“Noem me liever sociaal filosoof”) terug op zijn leven. Tegelijkertijd belicht hij de bedrijfsorganisatie, schuift het kapitalisme kritisch onder de loep en zoekt zelfs een levenszin. Magistraal.

De tien jaren die hij bij Shell sleet, hadden er meer moeten worden. Dat verwachtte de oliereus althans zelf, want hij overhandigde de kersverse manager in spe al op diens eerste werkdag in 1956 een gedetailleerd pensioenplan. Met een Oxford-diploma als classicus, historicus en filosoof onder de arm, wordt de jonge Charles Handy ingewijd in de geheimen van het bedrijfsleven en naar Maleisië gestuurd als marketingmanager. Na zes maanden komt de ijverige neofiet op de proppen met een voorstel om een smak geld en tijd te besparen bij de distributie van kerosine. Trots overhandigt hij zijn chef het rapport, de obligate eenpaginasynthese incluis. De chef gunt de bundel niet eens een blik en blaft: “Jij denkt toch niet dat je in je eerste zes maanden bij ons verbetering kan brengen in onze 55 jaar ervaring? Ga buiten en doe iets nuttigs.”

Niet zelden vermaalt zo’n Dilbert-scène avant la lettre de enthousiaste creatieveling tot een onverschillige bedrijfspaladijn, die zijn frisse inventiviteit voortaan alleen nog botviert in apathisch cynisme. Maar dit groentje was hardleers. In zijn rol van ambitieus goudhaantje snoepte hij een concurrent een belangrijk contract af. Prompt werd hij terechtgewezen door de eigen organisatie. Hij wilde een prijs berekenen die gebaseerd was op de vraag, maar toen schrokken de bazen nog harder. Je telt immers gewoon de kosten op en voegt er een vast percentage aan toe. Hoe hoger de kosten, hoe groter de winst.

Zo werkten tal van giganten. Handy noemt ze olifanten. Hij gedijde er niet, maar hield het evenmin een leven lang vol als professor aan de London Business School of als voorzitter van een studiecentrum in Windsor Castle. In 1981, bijna vijftig geworden, begon hij als zelfstandig auteur, programmamaker en congresspreker. Hij verliet het beschermende nest van het georganiseerde arbeidsleven en werd een vlo. Die metafoor gebruikt hij ook als titel van zijn jongste boek, The Elephant and the Flea, waarin de olifanten verwijzen naar de concerns en de vlooien naar de zelfstandigen, kleine KMO’s en individuen in een atypische arbeidsorganisatie.

Portefeuille. De omschakeling van een wereld gedomineerd door quasi-monopolies en andere vadsige concerns naar een wirwar van springerige vlooien heeft ook verregaande sociale gevolgen. De vlo is vrij, maar onbeschermd. Misschien wordt ze wel verpletterd door de olifanten of sterft ze de hongerdood.

Door de impact te spiegelen aan zijn eigen leven, geeft Handy dit boek ook een sterk autobiografisch karakter. Hij groeide op als zoon van een protestantse dominee op het katholieke Ierse platteland. Overeind blijven als buitenbeentje en het gebruik van parabels of didactische metaforen heeft hij van jongs af aan geleerd. Ondanks zijn latere opleiding aan de Sloan business-school van het befaamde Massachusetts Institute of Technology in de VS, zijn renommee als managementprofessor en zijn businessbestsellers (zoals Chaotischetijden in 1989 en De paradox van de lege jas in 1994), bleef hij een zoeker naar levenszin.

Al begin jaren tachtig voorspelde Handy de nieuwe organisatievormen met een slankere kern en het einde van de klassieke job voor het leven. Hij lanceerde het begrip portfolio- of portefeuillewerkers: ze managen hun leven en carrière, die bestaat uit diverse opeenvolgende jobs, al dan niet zelfstandig. Wie alleen zulke conclusies leest, kan Handy onterecht situeren in de agressieve bedrijfsarena, waar testosteronmanagers onvermoeibaar aandeelhouderswaarde najagen.

Egoïsme. Handy pleit voor flexibiliteit en vrijheid, maar hij verliest nooit de nood aan samenhang uit het oog. Hij beseft evenwel dat het cement van een solidaire maatschappij niet gevormd wordt door afgunst of de instandhouding van scheefgegroeide zuilenbelangen. Alleen waarden kunnen helpen. Dat geldt net zo voor het kapitalisme. De waarden moeten voldoende ruimte laten voor individuele vrijheid, maar zonder maatschappelijke verbondenheid ligt de ontaarding in egoïsme, chaos en een winner-takes-all-wereld op de loer. Op de volgende bladzijde signaleren we enkele boeken waarnaar Handy in deze context verwijst.

Zo ruw samengevat, walmen dampen van een desperaat sermoen boven deze bladzijde. In zijn jongste boeken tobt Handy echt wel veel, maar hij wordt nooit melig en vervalt al evenmin in goedkope zwartwiteffecten. Zijn prangende tot onthutsende voorbeelden maken zijn betoog tastbaar. Handy orakelt niet, hij wijst aan. Wie liever focust op zijn managementadvies, kan nu terecht bij de jongste loot in de serie Business Masterminds, waarin Robert Heller de essentie vat van goeroes en entrepreneurs.

Luc De Decker

Charles Handy, The Elephant and the Flea. Hutchinson, 233 blz., 34,58 euro. Robert Heller, Business Masterminds – Charles Handy. Dorling Kindersley, 112 blz., 15,87 euro. Verkrijgbaar bij Acco Leuven. 016-29 11 00, fax: 016-20 73 89.

“Het cement van een solidaire maatschappij wordt niet gevormd door afgunst of de instandhouding van scheefgegroeide zuilenbelangen.”