Het communisme is dood, maar de apparatsjiks zijn gebleven. De recente Russische crisis versterkt hun positie, net als die van de georganiseerde misdaad.
Utrecht (Nederland).
Rusland verzandt in de chaos. De economie stort in. De misdaad in de “grootste maffiastaat ter wereld” ( Boris Jeltsin) floreert. Het betert niet. “De middelen, knowhow en leden van de maffia nemen gestaag toe,” aldus de Russische researcher Dina Siegel van de Universiteit van Utrecht. “Ze schakelen over op hightechmisdrijven (zie kader Hightechmaffia). De recente crisis zal één en ander nog verergeren, want hoe slechter het gaat met Rusland, hoe beter voor de maffia.”
Siegel werkt met professor criminologie Frank Bovenkerk (Utrecht) aan een studie over de Russische maffia in Nederland. Ze deed dit eerder aan de Universiteit van Tel Aviv. In beide landen had ze de voorbije drie jaar honderden gesprekken met Russen, al dan niet verbonden met de georganiseerde misdaad.
Siegel: “Nederland is de handelspost, waar drugstrafieken worden georganiseerd en maffiose zakenlieden elkaar ontmoeten. Het gevaar bestaat dat de criminele organisaties hier wortel schieten en de legale zakenwereld aantasten. Russische burgers dreigen het voorwerp te worden van afpersing en ontvoeringen. Net zoals in Antwerpen.”
Antwerpen “gezuiverd”?
Deze verwijzing naar de zuiderburen is niet onterecht. Belgische bedrijven werden inderdaad meegesleurd in maffiose constructies.
Op het eerste gezicht respectabele Russische “zakenlui” (in feite drugstrafikanten) rond de Antwerpse traderM&S International deden bijvoorbeeld een beroep op het kapitaal van genoteerde ondernemingen ( Comuele). Het Antwerpse gerecht trad al op tegen wodkaproducent en -verdeler Kremlyovskaya Group (inmiddels failliet), die volgens het gerecht zijn alliantie met het Hasseltse Smeets misbruikte om een massale witwasoperatie toe te dekken. Belgische banken verloren miljoenen aan Russische bedrijven die verwikkeld waren in duistere affaires. Een bankier: “Dergelijke dossiers zien het daglicht niet. De interne veiligheidsmensen, die achter de fraudeurs aan willen gaan, worden afgeblokt als dit het risico op negatieve publiciteit meebrengt.”
Gewezen Kremlyovskaya-topman Riccardo Fanchini wacht inmiddels zijn proces af en houdt zich op de vlakte. Boris Nayfeld, één van de spilfiguren in het M&S-dossier, werd lang ondervraagd door de Amerikaanse autoriteiten en vertoont zich niet meer in Antwerpen. Ook aan het rijkje van Rachmiel “Mike” Brandwain (M&S), in de internationale pers genoemd als spilfiguur van de Organizatsiya, kwam een einde. Hij werd vermoord op de Antwerpse Meir.
“We hebben geen weet van grootschalige financiële operaties van de Russische bendes, zoals die vroeger wel bestonden,” klinkt het in Antwerpse politiekringen. “Het zou kunnen dat men begrepen heeft dat Antwerpen geen vrijhaven meer is. We hebben het fenomeen teruggedrongen. Voorlopig, misschien, maar wel effectief.”
Begin deze maand getuigde commissaris Guy Janssens (gerechtelijke politie) voor de senaatscommissie “Georganiseerde misdaad”. “Het Antwerpse gerecht weet vrij goed welke families er rond het Falconplein opereren,” aldus Janssens. “Het probleem is dat de bendeleden vliegensvlug heen en weer trekken en het ene na het andere spookbedrijfje oprichten om smokkelactiviteiten te organiseren. De haven is een natuurlijke aantrekkingspool voor dit soort activiteiten. Verder trekt de Russische gemeenschap rond de diamant – zelf behoorlijk clean op het vlak van de harde misdaad – ook minder correcte zakenlui aan. Maar de misdaad deint, voor zover we weten, niet meer uit naar het reguliere zakenleven.”
Sexy maffia
Siegel en Bovenkerk onderzochten ook de wortels van de Russische georganiseerde misdaad. “Volgens onderzoeken is de maffia voor heel wat Russen een sexy fenomeen,” aldus Siegel. “De bonzen worden afgeschilderd als helden die het opnemen voor de kleine man.”
De “helden” vervullen hun rol in de Russische samenleving, waar de “chaos” volgens Siegel niet mag worden overdreven. Ook vandaag is in Moskou weinig te merken van de recente crisis. De zowat 100.000 Russische dollarmiljonairs blijven luxueuze goederen kopen. Nieuwe winkelcentra worden gebouwd.
Maar toch kan de regering geen normale overheidstaken uitvoeren, zoals het innen van belastingen. “In de sociologische zin van het woord functioneert het land, maar niet de staat,” zegt Siegel. “De financiële oligarchie neemt het economische voortouw. De misdaadorganisaties worden ondernemingen, die beantwoorden aan de vraag naar goederen. Beide controleren de overheid. Net zoals onder het communisme.”
Bovenkerk laakt het misverstand dat de sovjetdictatuur vrij was van de georganiseerde misdaad. Immers: “Toplui van de partij schakelden op weg naar de macht misdadigers in. Joseph Stalin was in zijn jonge jaren een geducht treinrover. In de tijd van Leonid Brezjnev controleerden de partijbonzen de meeste misdaadbendes.”
De communistische partij had zich volgens Bovenkerk immers met geweld en intimidaties de welvaartsbronnen van het land toegeëigend. De misdaadorganisaties boden “bescherming” aan de fartzouschik’s, scharrelaars in de ondergrondse economie. Met de criminele winsten werden partijleden afgekocht. “De partij creëerde schaarste en de misdaadorganisatie aanbod,” aldus Siegel. “De perfecte combinatie.”
Overgangsfase?
Ook andere jonge en sterk groeiende economieën kenden het fenomeen van de georganiseerde misdaad. Berucht zijn de Amerikaanse bedrijfjes die vorige eeuw, onder meer in de mijnbouw, op de rand van de illegaliteit opereerden en de robber barons die met behulp van lokale boeven de vakbonden kalm hielden. Maar uiteindelijk organiseerde de staat zich en werden die kmo’tjes gerespecteerde bedrijven.
Zal ook in Rusland de overgang van chaos naar orde een bijna geruisloos en onvermijdelijk proces zijn? Bovenkerk: “In de VS bood de democratische besluitvorming voldoende tegenkracht om deze evolutie te realiseren. In Rusland niet. Het grootste gevaar schuilt in de collaboratie tussen de overheidsdienaren en de criminele groeperingen. In de bendes opereren mensen die vroeger tot de nomenklatoera behoorden: functionarissen binnen het militaire, politiële en justitiële apparaat.”
De nieuwe rijken uit het oude establishment konden hun welvaart vergaren door lucratieve exportlicenties te verkrijgen, geprivatiseerde flats te verhuren aan buitenlanders of zich in te kopen in gewezen overheidsbedrijven. Aan de top van deze groep staan de Oleg Garkhovs, de Boris Berezovsky’s en andere Rem Vyakhirev’s, de “Russissche oligarchen,” die volgens The Economist “insisteren respectabele zakenlui te zijn, hoe onorthodox hun oorsprong ook is”. Net deze mensen hebben de nieuwe premier Primakov aan de macht gebracht.
“De Russische maffia zal blijven bestaan,” duidt Siegel, “zolang mensen zonder veel risico op een oneerlijke manier geld kunnen verdienen.”
HANS BROCKMANS
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier