Rampjaar 1914

Het heeft iets surrealistisch hoe één enkele daad van terreur, met name de moord op de Oostenrijkse troonpretendent Franz Ferdinand, volstond om de wereld in een conflict te storten dat het leven zou kosten aan meer dan 15 miljoen mensen. Maar opmerkelijker is de vaststelling dat historici er nog altijd niet uit zijn waar de schuld precies ligt. Verschillende theorieën staan tegenover elkaar. In dat debat mengt zich nu ook de vooraanstaande Britse historicus Max Hastings.

De naam van Hastings is onlosmakelijk verbonden met de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog. Ettelijke werken schreef hij erover; steeds van een erg hoog niveau. Maar toen hij in 2011 All Hell Let Loose publiceerde, kondigde hij ook aan dat dat het sluitstuk van zijn werkzaamheden rond de Tweede Wereldoorlog zou worden. Voortaan zou hij de focus op de Eerste Wereldoorlog leggen, met dit boek als eerste tastbaar resultaat.

Met de herdenking van de honderdjarige verjaardag van 1914 in het verschiet is de Eerste Wereldoorlog een populair onderwerp. Niet onterecht, want de gevolgen ervan waren groter. Toen de wapens zwegen, werden vier rijken ontmanteld. Zonder Eerste Wereldoorlog zou later geen sprake zijn van nazi-Duitsland of van de USSR van Jozef Stalin.

In de narratieve stijl die hem eigen is, brengt Hastings het verhaal van dat eerste oorlogsjaar. Hij bekijkt de dingen vanuit het oogpunt van zowel zij die de teugels in handen hebben, als van de modale burger of soldaat aan het front. Maar hij beperkt zich niet tot het louter brengen van de feiten. Hij mengt zich ook in de discussies die nog onder historici woeden.

Er leven enkele hardnekkige mythes rond de eerste wereldbrand. De eerste is dat het losbreken ervan toeval was. De tweede is dat het voor de toekomst eigenlijk niet veel uitmaakte wie uiteindelijk won. En de derde dat soldaten zinloos de dood in werden gejaagd door onverantwoordelijke bevelhebbers. “Leeuwen geleid door apen”, klinkt het in een populaire uitdrukking. Hastings levert een bijdrage om die mythes te ontkrachten. Misschien kon niemand voorspellen hoe bloederig de afloop zou worden, maar de verantwoordelijkheid voor het ontstaan van het conflict legt hij ontegensprekelijk bij Duitsland. Oostenrijk-Hongarije wou hard toeslaan in Servië en kreeg daarvoor de toestemming van bondgenoot Duitsland. Het hele mechanisme van allianties werd geactiveerd, waardoor ook Frankrijk, Rusland en de Britten erbij betrokken raakten. Eigenlijk sloeg de Kaiser de wijze raad van de lucide Bismarck in de wind. Ooit verklaarde die dat “de Balkan niet de dood van één enkele Pommerse grenadier waard was”.

En wat dan met de afloop van het conflict? In 1918 bevond het Duitse leger zich nog op Frans grondgebied. Kan men zich inbeelden dat het bij een andere afloop gewoon terug zou zijn gewandeld? Zou zich een interstatelijk evenwicht ontwikkeld hebben? Hastings meent van niet. Hoogmoed en arrogantie waren kenmerkend voor het Duitsland onder Wilhelm. Een overwinning zou het land daarin gesterkt hebben, met alle gevolgen van dien. Een door een militaristisch Duitsland gedomineerd Europa was volgens Hastings het gevolg geweest. “En zelfs als dat regime de vergelijking met de nazi’s niet kan doorstaan, kan men het bezwaarlijk als verlicht omschrijven”, beklemtoont hij.

Max Hastings, Catastrophe. Europe Goes to War 1914, William Collins, 2013, 672 blz., 40 euro

MICHAËL VANDAMME