Op leven en dood

Meer dan een eeuw nadat wetenschappers hebben ontdekt dat malaria wordt overgedragen door muggen, sterven elk jaar nog 800.000 mensen aan de ziekte. Maar er is hoop.

Het is meer dan bemoedigend dat de wetenschap een lijst kan opstellen van elementen, onder meer nieuwe medicijnen en innovatieve vaccins, die samen met de meer traditionele methodes de muggen op een afstand kunnen houden om malaria uit te roeien. Maar het duurt nog decennia voor de strijd beslecht is en het is absoluut noodzakelijk dat het enthousiasme voor de strijd niet verflauwt. Hoe dan ook, in 2011 is uitroeiing niet langer een kreet, maar een realistische mogelijkheid.

Eerste ministers, popsterren, vurige actievoerders en de vermogende Gates Foundation hebben allemaal de strijd tegen de malaria ter harte genomen. Het donorgeld is de jongste vijf jaar vervijfvoudigd. De vooruitgang in het fundamenteel onderzoek gaat gepaard met geslaagde acties om gratis met insecticide behandelde muskietennetten uit te delen en in behandelingen met artemisinine te voorzien. Samen hebben die ervoor gezorgd dat het aantal sterfgevallen ten gevolge van malaria gekelderd is op plaatsen waar een doeltreffende organisatie mogelijk was. In Zambia is het aantal malariadoden met meer dan 60 procent gedaald en in Rwanda en Zanzibar is de kindersterfte gehalveerd.

Een magische kogel die ook de allerlaatste parasiet uitroeit, is niet nodig om malaria te verslaan. Het is wel noodzakelijk om de overdrachtsnelheid naar beneden te halen zodat elke infectie met malaria slechts aan één nieuwe persoon overgedragen wordt en de ziekte geleidelijk uitsterft. Als ze vakkundig gebruikt worden, zijn alle middelen goed om de parasiet aan te vallen, maar er zijn nieuwe wapens nodig. Zowel de Malaria Eradication Research Agenda (malERA), een internationale wetenschapsgroep die bezig is de instrumenten te identificeren die nodig zijn om malaria wereldwijd uit te roeien, als de Malaria Elimination Group (MEG), die praktisch advies geeft aan landen waar eliminatie nu al mogelijk is, publiceren een routeplan.

De malariaparasiet is een enorme plaag. De ziekte begint met de beet van een besmette mug, waardoor een klein aantal parasieten de huid binnendringt. Ze verplaatsen zich vervolgens naar de lever en verschuilen zich daar terwijl ze zich snel voortplanten tot ze met zijn tienduizenden zijn. Dan ondergaan ze een transformatie en besmetten ze de rode bloedcellen. In die cellen doen de parasieten zich te goed aan hemoglobine en planten ze zich nog sneller voort. Bij tussenpozen breken ze uit om andere bloedcellen te besmetten. Al snel bevat het lichaam miljarden van die parasieten en beginnen de symptomen van malaria zich te vertonen. Bij elke uitbraak vergiftigen de afvalstoffen van de verwoeste rode bloedcellen het lichaam, wat hoge koorts veroorzaakt. Uiteindelijk keert de parasiet terug naar een mug als het insect een besmette persoon bijt.

Het immuunsysteem kan de parasiet maar moeilijk bestrijden omdat hij zich in elk stadium in de cellen van de drager verbergt en niet gezien wordt. En als hij zich vertoont, is dat in een voortdurend veranderende eiwitmantel zodat hij erg moeilijk te lokaliseren is.

De wetenschap kan een bijdrage leveren aan de toenemende kennis van de parasiet en aan de wijze waarop geneesmiddelen tegen malaria werken. Wetenschappers weten nu dat een medicijn als chloroquine inwerkt op het vermogen van de parasiet om het gif veilig op te slaan als hij hemoglobine oppeuzelt. Dat vergemakkelijkt de ontwikkeling van nieuwe geneesmiddelen.

Dodelijke zee

Door het oppervlakte-eiwit van de parasieten weg te nemen en ze samen te voegen met andere, is het mogelijk vaccins te ontwikkelen die het immuunsysteem kunnen leren waarnaar het moet uitkijken en wat het moet vernietigen. Zelfs een deels doeltreffend vaccin kan al nuttig zijn. In 2011 worden de tests afgerond van een vaccin waarvan al aangetoond werd dat het zware gevallen van malaria met de helft kan verminderen.

MalERA gaat ook proberen een op-merkelijk transmissieblokkerend vaccin te ontwikkelen dat er niet op gericht is om een individu rechtstreeks tegen infectie te beschermen, maar wel om te voorkomen dat de parasiet overgaat op nieuwe slachtoffers. Een andere eigenaardigheid is dat mensen gevaccineerd worden, maar dat het vaccin zijn werk doet in de ingewanden van een mug nadat het insect zijn maaltijd genoten heeft. Dat lijkt vreemd, tot je begrijpt dat een pas gevoede mug eigenlijk een vliegende druppel mensenbloed is, legt Richard van de universiteit van Edinburgh uit. Menselijke immuunreacties kunnen uren doorwerken in zo’n druppel bloed tot hij volledig verteerd is. In die periode is de malariaparasiet bijzonder kwetsbaar. Nadat het bloed door de mug opgenomen werd in de ingewanden van de mug, veranderen de parasieten snel in mannelijke en vrouwelijke verschijningvormen – de gameten – die hun schuilplaats in de rode bloedcellen verlaten om te paren. Later zal hun nageslacht de speekselklieren van de mug binnendringen en zo het volgende slachtoffer besmetten.

Door mensen te vaccineren tegen proteïnen op de gameten kunnen actieve immuunstoffen in het bloed dat door de mug opgezogen werd de parasieten herkennen en vernietigen van zodra ze uit hun schuilplaats tevoorschijn komen. “De gameten wagen zich in een dodelijke zee”, legt Carter uit.

Zo’n vaccin zal vooral goed werken binnen een bevolkingsgroep. Als voldoende mensen gevaccineerd worden, dragen steeds minder muggen de parasiet over op nieuwe slachtoffers. Uiteindelijk, met voldoende inspanning en de hulp van het hele arsenaal antimalariawapens, blijft er geen enkele over.

De auteur is wetenschapsjournalist en schrijver.

ALUN ANDERSON, ILLUSTRATIE HANS BOEYKENS

Een pas gevoede mug is een vliegende druppel mensenbloed.

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content