Mindfulness is geen oplossing voor structurele problemen

Van alle modes in de toegepaste psychologie is mindfulness een van de weinige blijvers. Overal duikt het op. Bij kankerpatiënten, als vervanger voor antistresspillen, bij managementtrainingen. En dankzij de rage van de kleurboeken voor volwassenen houden sommige uitgevers en boekhandels stand.

Waarom is er zo veel belangstelling voor mindfulness en waarom verdwijnt ze niet? Het antwoord op die vraag is heel eenvoudig. Omdat de ‘symptomen’ die mindfulness belooft te bestrijden almaar toenemen: het gevoel geleefd te worden, de druk van permanent beschikbaar te moeten zijn, burn-out, geen innerlijke rust vinden, leven als een stresskonijn. Wat is mindfulness? Dat is een moeilijkere vraag. Raadpleeg drie experts en je krijgt vier visies, waaronder twee tegenovergestelde van dezelfde expert. In realiteit is mindfulness een reeks oefeningen, houdingen, vaardigheden die je helpen je hersens ‘anders’ te gebruiken.

Ons brein wordt geleverd zonder handleiding. We gebruiken het op een bepaalde manier. Maar we kunnen onze hersenen ook ‘anders’ gebruiken, net zoals je anders kunt leren ademhalen. Met die ‘andere manier’ komen meestal ook andere ideeën, gevoelens, sensaties. Daar is op zich niets speciaals aan. Als je chemische substanties gebruikt, krijg je ook andere sensaties. Misschien – maar daar is zeker geen consensus over – is mindfulness vooral een kwestie van controle. En omdat stress sterk samenhangt met het verlies van controle, ervaren mensen die de praktijk van mindfulness volgen ook duidelijk minder negatieve stress.

In essentie is mindfulness een geheel van principes en methodes die het de westerse geest mogelijk maken de effecten te bereiken van jarenlange oosterse meditatie. Mindfulness is mediteren tot zijn essentie herleid, zonder de spirituele of religieuze connotatie ervan. In 1979 startte de microbioloog Jon Kabat-Zinn een Mindfulness-Based Stress Reduction Programme aan de University of Massachusetts. Hij combineerde medische interesse met een academische attitude en een pragmatische geest. Stap voor stap ontdeed hij zijn programma van religieuze connotaties. Net omdat zijn benadering zo weinig ‘zweverig’ was, en er steeds meer wetenschappelijke bewijzen werden geleverd dat ‘het werkte’, kreeg de benadering geloofwaardigheid.

Een actieve methode

De bouwstenen zijn veelal dezelfde: een verhoogde aandacht voor het hier en nu, ongewenste gedachten stoppen, een verhoogd bewustzijnsniveau bereiken. Dat klinkt zweverig, maar voorbeelden kunnen helpen het nut van mindfulness te concretiseren. Stel, je hebt kanker, de situatie is niet levensbedreigend, je wilt je gewone (beroeps)leven voortzetten, maar dat lukt niet. Je kunt maar één ding denken: ‘ik heb kanker’. Je geniet nergens meer van en je hebt alcohol nodig om de pijn te blussen. Je moet veel presentaties leveren, maar telkens breekt het angstzweet je uit. Is het echt niet mogelijk te leren ontspannen?

Het belangrijkste kenmerk van mindfulness is misschien wel dat het een actieve methode is, in tegenstelling tot medicatie of hypnose. Het is hard werken. Dat is de paradox van mindfulness: voor de buitenstaander lijkt het passieve overgave, voor de actieve beoefenaar is het vooral een discipline, een volgehouden inzet.

We geven een voorbeeld. Piekeren is een van de moeilijkst te bestrijden negatieve emoties. Piekeren is een virus in het brein. Twijfelaars presteren niet, is een slogan uit de emotionele intelligentie. Mindfulness helpt de gemotiveerde persoon niet te focussen op het verleden (hoe kon ik zo dom zijn?) of op de toekomst (wat hangt mij nu weer boven het hoofd?), maar op het hier en nu, op zichzelf, het lichaam, de omgeving. Net door die verhoogde focus op het heden verliest de dictator van het piekeren zijn macht. Dat is geen vrijblijvende uitspraak. Uit systematisch onderzoek blijkt dat mindfulness bijzonder geschikt is om piekeren effectief tegen te gaan. De claims voor andere klinische voordelen, zoals depressie of angst, zijn minder hard te maken.

Mindfulness zal vooral onrechtstreeks werken. Wie de discipline opbrengt te ‘mediteren’, zal een verhoogd zelfbewustzijn ontwikkelen en in zichzelf een constante vinden in een snel veranderende omgeving die als zeer bedreigend kan worden ervaren. Bovendien zal de beoefenaar leren mild te zijn tegenover zichzelf (en de anderen), wat op zijn beurt leidt tot meer zelfvertrouwen. Bovendien zullen min of meer toevallige externe omstandigheden (zoals het verlies van een portefeuille) een veel minder grote impact hebben.

Niet zonder gevaren

Uiteraard heeft een intense opleiding in mindfulness ook nadelen. Iets complex dat alleen voordelen heeft, is charlatanisme. Omdat mindfulness vooral verkocht wordt als een soort heilsboodschap, verneem je weinig over de nadelen of de gevaren ervan. De kans is bijvoorbeeld groot dat je in handen valt van een oplichter of charlatan. De beste oplichters lichten eerst zichzelf op. Ze geloven hun eigen leugens. Een zoekende heeft er goede ervaringen mee, is geboeid door relaxatietechnieken en verpakt wat newage-achtige principes in een aanbod mindfulness. Vergeet niet: iedereen mag een bordje met ‘mindfulness coach’ erop aan zijn deur hangen.

Het proces is intens, met als gevolg dat u veranderingen kunt ervaren die u op eigen kracht niet meer verwerkt krijgt. Jeugdtrauma’s kunnen opduiken, onverwerkte conflicten kunnen heel manifest worden. Mindfulness staat niet borg voor een warm, geborgen gevoel. Als de technieken intens worden toegepast, kunnen allerlei sensaties loskomen die helemaal niet comfortabel zijn.

In het kielzog van de wetenschappelijke mindfulness is een hele industrie ontstaan van kleurboeken, videofilmpjes, apps enzovoort. Je kunt zelfs speciale pennen kopen om via je eigen handgeschreven teksten weer in vrede te leven met jezelf. Verwar meditatieve handelingen zoals kleuren, het zingen van religieuze liederen of het hummen van mantra’s niet met mindfulness.

Mindfulness is geen oplossing voor structurele problemen. Het zal ze reduceren tot een gebrek aan individuele psychologische draagkracht. Vage bedrijfsstrategieën, willekeurige beloningssystemen of onvoldoende autonomie voor professionals moeten opgelost worden via managementinterventies, niet door de gevolgen op te vangen met mindfulness. Er komt geen wereldvrede als iedereen zich mindful zou gedragen.

Marc Buelens is professor-emeritus aan de Vlerick Business School. Vanuit zijn woonplaats Londen laat hij zijn licht schijnen over management(on)waarheden.

Marc Buelens, illustratie Korneel Detailleur

Er komt geen wereldvrede als iedereen zich mindful zou gedragen.

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content