Mate is het middel

Vulkaanuitbarstingen beïnvloeden het klimaat op aarde veel meer dan industriële vervuiling. Het broeikaseffect vindt plaats. Niemand kan het tij keren. Dat zijn nu eenmaal de gevolgen van het spel. Wel hebben we de plicht een zo ecologisch mogelijk leven te leiden. Dat zegt James Lovelock, de vader van de Gaia-teorie en winnaar van de Volvo Milieuprijs ’96.

St. Giles-on-the-Heath (Cornwall).

“Mijn persoonlijke nachtmerrie bestaat uit het plots smelten van de ijskap. Dan zullen de meeste steden in Europa, die langs de kust liggen, onder water lopen. Eén meter volstaat om het rioolsysteem in Londen te overspoelen, waardoor het leven daar een hel wordt. Ooit zal dit gebeuren, niemand weet echter wanneer.”

Deze woorden van James Lovelock, de winnaar van de Volvo Milieuprijs ’96, zijn nog niet koud of de vulkaan Bardabangu spuwt haar lava over IJsland, waardoor Europa’s grootste gletsjer Vatnajökull begint te smelten en overstromingen dreigen. Volgens de wereldberoemde Engelse geofysioloog vindt bijna elke eeuw een grote eruptie plaats : “In 1812 barstte de Tamboura in Indonesië los. Als gevolg hiervan koelde de aarde zo sterk af, dat het vroor in augustus, zodat de bevolking van Europa en de Verenigde Staten twee zomers lang niet konden oogsten. Velen stierven van hongersnood. Zelfs Napoleon ondervond enige tijd later zelfs de hinder bij zijn opmars naar Moskou. Maar de mensheid in zijn geheel overleefde dankzij een voldoende voedselvoorraad.”

Andere bekende voorbeelden zijn de Laki in IJsland (1751) en de Krakatau in Indonesië (1895). Lovelock : “Deze laatste spoot enorme hoeveelheden chloorverbindingen in de stratosfeer, die naar schatting de ozonconcentratie met wel 30 % verlaagden. Dit cijfer is tweemaal zo hoog als de aantasting die de industriële vervuiling aan huidig tempo tegen 2010 zal veroorzaken. De vraag rijst of we met de huidige bevolkingsexplosie nog zo’n catastrofe kunnen overleven. Misschien wel, als we tegen die tijd voedsel uit chemische stoffen kunnen maken om de mislukte oogsten te vervangen.”

NATUURLIJKE HABITAT.

Lovelock relativeert de impact van de mens op de biosfeer. Volgens de vader van de Gaia-teorie is de aarde een zelfregulerend systeem van levende en levenloze organismen met nauwe onderlinge banden, dat permanent in evolutie naar evenwicht (homeostasis) streeft.

In die zin vreest de geofysioloog eerder erupties, zoals vorige woensdag in IJsland, dan de uitstoot van schadelijke uitlaatgassen door het verbranden van brandstoffen. “Wel moeten we rekening houden met de gevolgen van onze activiteiten. Het broeikaseffect staat buiten kijf, maar hoe de aarde zal reageren weten we niet. Daarom doen we er toch goed aan onze voorzorgen te nemen.”

Zelf hebben James Lovelock en zijn echtgenote Sandy van hun 12 ha groot domein, Coombe Mill, in St. Giles-on-the Heat op de grens van Devon en Cornwall (Zuid-Engeland) een zo natuurlijk mogelijke habitat gemaakt, zoals op het plaatje aan de ingang van de oude watermolen volledig volgens de oude, Afrikaanse Dooby-techniek met modder en stro gebouwd staat. Lovelock : “Hier trachten wij onze kleine bijdrage te leveren en de natuur een steuntje in de rug te geven door het landschap in haar oude staat te herstellen. Over twee decennia plantten wij hier 20.000 oorspronkelijke bomen, zoals wilg en eik, aan.” Met succes.

De diversiteit van flora en fauna neemt opnieuw toe. Trots wijst de 77-jarige wetenschapper op de varens, die tussen de takken groeien : “Iets wat nu nog alleen maar in regenwouden voorkomt. Zelfs de natuurlijke wesp, die de mens niet stoort je kunt ‘s zomers zonder problemen jam in de tuin eten heeft het vervelende stadstype terug verdrongen.” Jammer genoeg, neemt dit aantal natuurlijke biotopen steeds meer af. Lovelock : “Alles is omgeploegd tot schrale landbouwgronden met monoculturen. Industriële vervuiling heeft de biodiversiteit veel minder aangetast dan de agrarische sector. In Salisbury (Engeland) staat een teststation van het leger om de gevolgen van chemische oorlogen te meten. Nu blijkt dat in de bodem, waar al deze giftige experimenten plaatsvonden, veel meer levende organismen voorkomen dan in de omliggende akkers. Je kunt moeilijk de boeren de schuld geven, want zij kweken het voedsel, dat de steeds groeiende bevolking op aarde nodig heeft om te overleven.”

Vaak wordt ook de auto als één van de belangrijkste oorzaken van het broeikaseffect genoemd. Is de winnaar van de Volvo Milieuprijs ’96 nu het schaamlapje ? Lovelock : “Je kunt moeilijk dit voertuig veroordelen als je er zelf één gebruikt. Het leven van de moderne mens is zo ingerijpend gewijzigd dat hij amper of niet meer zonder wagen kan. Twee auto’s per gezin is echter overdreven. Mate is het middel.”

DE PLICHT JE BEST TE DOEN.

Intussen neemt het aantal broeikasgassen in de atmosfeer steeds toe. Volgens het International Panel on Climate change (IPCC) ligt de mogelijke temperatuurstoename tegen 2100 tussen 1 en 3,5C, terwijl de zeespiegel tussen 15 en 95 cm zal stijgen (met 50 cm als beste schatting).

Nochtans bestaat er nog altijd een minderheid van wetenschapslui die dit fenomeen bestrijdt. Volgens critici zoals Gerard Bramoullé, Luc Ferry en Ronald Bailey ondermijnt het doemdenken van de Club van Rome het systeem (zie Trends van 21 september ’96). Nationale weerman Frank Deboosere maakt in zijn recent boek Weer en Milieu zelfs gewag van het feit dat het IPCC onder druk van de politiek de nuanceringen uit zijn rapport haalt om overheidssteun voor zijn fundamenteel onderzoek te kunnen blijven genieten.

Lovelock : “De kans op een blijvende, substantiële verwarming van de aarde bedraagt 20 tegen 1. Dat betekent dat we met dit scenario zeker rekening moeten houden. Nu al vindt een migratie van organismen naar het noorden plaats. Zo hebben we vandaag bijvoorbeeld schorpioenen in het graafschap Kent. Niemand kan de toekomst voorspellen, maar één ding is zeker. Ooit zal een catastrofe plaatsvinden. Aangezien alles zo snel gaat tegenwoordig, wordt het gevaar met de dag groter.”

Deze vaststelling verleidt de Engelse dokter echter niet tot het doemdenken van sommige ecologisten. “Dit is een natuurlijke evolutie,” antwoordt Lovelock. “Sinds het ontstaan van de mensheid is het volume koolstofdioxyde (CO2) in de atmosfeer gevoelig en voortdurend gestegen. Tot nu toe heeft dit proces, dat een globale verwarming veroorzaakt, het leven echter niet vernietigd, maar wel veranderd. Uiteindelijk kan dit broeikaseffect het leven van de mens zeer moeilijk maken.”

Concrete oplossingen heeft Lovelock ook niet. Hoewel hij alle inspanningen om de CO2-uitstoot te verminderen naar waarde schat, gelooft hij toch niet dat iemand het tij kan keren : “Politici en ondernemingen nemen geen verkeerde beslissingen, maar hebben gewoon geen keuze. Dat zijn nu eennmaal de gevolgen van het spel. Als je het in de winter warm wilt hebben, moet je energie verbranden, waardoor de temperatuur van de aarde en de zeespiegel stijgt.” Is dat geen pessimistische visie ? Lovelock : “Dit is geen fatalisme, maar een realistische visie. De mens is machteloos. Elke partij, die voorstelt om de belastingen op fossiele brandstoffen te verhogen met 20 % pleegt politieke zelfmoord. In die zin voel ik me eerder verwant met het Oosters boeddhisme dan met het westers christendom, dat ervan uitgaat dat je de natuur kunt sturen (antropocentrisme). Dat betekent echter geen vrijgeleide om niets te doen. Persoonlijk hebben we de plicht ons best te doen en een zo ecologisch mogelijk leven te leiden. In die zin sluit ik me volledig aan bij Arne Naess, de vader van de deep ecology (zie kader).”

SUPERORGANISME.

Dankzij het zelfregulerend systeem zal Moeder Aarde overleven. Lovelock : “Ja, maar niet de mensen. Gaia zorgt voor zichzelf, niet voor de speciën die haar bevolken. Als een levend organisme haar omgeving schaadt, wordt ze uitgeroeid. Dat zijn de spelregels van het superorganisme. Probleem is echter dat we hier weinig of niets aan kunnen doen. Dat ligt niet in onze mogelijkheden. Kijk maar naar China, het meest dirigistische regime in de wereld. Zij proberen al jaren vruchteloos het aantal borelingen te beperken. Bovendien kun je moeilijk van de overheden verwachten dat zij de aspiratie van hun bevolking om een hogere levensstandaard te bereiken fnuiken door te zeggen dat ze niet zoveel kolen mogen verbranden.”

Biedt alternatieve energie dan geen oplossing ? Lovelock : “Voor een stuk ja, maar helemaal uitschakelen kun je fossiele brandstoffen niet. Zelfs kernenergie volgens mij een ecologisch verantwoorde energiebron, gezien de beperkte hoeveelheid afval die atoomcentrales produceren (slechts 1 m3 per eenheid per jaar) kent beperkingen, wegens de politieke onhaalbaarheid van de optie. Toch geeft kernafval voldoende warmte om huizen te verwarmen. Ik heb zelfs ooit eens voorgesteld om het hier in mijn tuin op te slaan, maar de lokale overheid heeft daar geen toelating voor gegeven. Nochtans is het a waste to waste your waste (een zonde om je afval te verspillen), om een slogan van Greenpeace te parafraseren. De groenen hebben hun hart op de juiste plaats, maar mogen niet overdrijven. Zo is het toch potsierlijk te zeggen dat het dumpen van booreilanden in zee grote milieuschade zou veroorzaken. Tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn duizenden schepen met allerlei toxische stoffen aan boord vergaan, zonder ecologische gevolgen.”

Lovelocks diagnose van de planeet vindt ruim gehoor. Toen Vaclav Havel de Amerikaanse vrijheidsmedaille kreeg, citeerde de Tsjechische president de Gaia-hypothese als een positieve bijdrage van de moderne wetenschap, omdat ze aanzet tot hoop en verantwoordelijkheidsbesef. Bij wetenschapslui zijn de meningen echter verdeeld. Sommigen vinden zijn stelling dat de wisselwerking tussen levende en levensloze natuur voor het zelfbehoud van de aarde dient zelfs religieus. Volgens Lovelock betreft het een wetenschappelijk bewijsbare theorie : “De aarde is immers geen god noch een persoon, maar een systeem. Wat maakt jou tot jezelf ? Je hersenen, je hart, je gezicht of het geheel ? Als je leiderschap toekent aan één van de organen, besef je niet wat een superorganisme eigenlijk is.”

BESCHEIDENHEID.

Grote genieën, zoals Lovelock en Naess, prediken niet alleen bescheidenheid, maar zetten deze edele deugd ook in daden om. Hoewel hun ideeën fundamenteel op het vigerend wereldbeeld ingrijpen, beseffen zij beter dan wie ook de nietigheid van de mens. Jammer genoeg wordt hun gedachtengoed vaak verkeerd begrepen of foutief voorgesteld om fundamentalistische filosofieën van ecofascisten tot Moral Majority te ondersteunen. Ach, relativeert de 77-jarige Lovelock : “Normaal duurt het 40 jaar vooraleer een wetenschappelijke theorie algemeen erkend wordt. De Gaia-hypothese is nu zo’n 30 jaar oud en het aantal opposanten neemt dagelijks af. We boeren dus niet zo slecht.” Ook de 84-jarige Naess bekijkt de toekomst op termijn “wat betekent 200 jaar in de geschiedenis ?” positief : “we hebben alleen, ieder op zijn manier, de plicht te proberen er iets aan te doen ( nvdr tegen vervuiling, die de mens kan vernietigen).” Lovelock : “We mogen de hoop niet verliezen.”

ERIC POMPEN

JAMES LOVELOCK De spelregels van Gaia zijn streng : elk organisme dat zijn omgeving schaadt, wordt uitgeroeid.

ARNE NAESS Geniet van de rijkdom in de natuur.