Kunst in een kopje

Trieste is een melancholische stad, gelegen pal op het kruispunt tussen oost en west. ‘s Winters hult de stad zich in een druilerige grijsheid die eerder aan Noord- dan aan Zuid-Europa doet denken. Er moet sterke koffie geschonken worden om wakker te blijven.

Wanneer men rond de stad rijdt, komt men onvermijdelijk de hoge paal met het rode embleem van Illy tegen. Het wereldberoemde koffiemerk heerst over Trieste en dat niet alleen in de symbolische betekenis. Ricardo Illy – zoon van chairman Ernesto Illy – is immers burgemeester van de stad. Hij werd verkozen op een onafhankelijke lijst, een centrumlinkse alliantie, en zetelt in het statige stadhuis, één van de vele mooie en merkwaardige gebouwen van de stad. Het koffiebedrijf Illycaffè is aan de rand van de stad gevestigd aan de Via Flavia. De haven is vlakbij. Koffie en haven, het heeft alles met elkaar te maken. Trieste is de derde grootste haven van Italië, na La Spezia en Genua. De koffie heeft altijd een hoofdrol gespeeld in de havenactiviteiten. De bevoorrading van Wenen, het Oostenrijkse rijk en heel midden-Europa gebeurde via Trieste. Dagelijks brachten schepen nieuwe voorraden uit Zuid-Amerika aan, die in Trieste verwerkt werden door tientallen kleine koffiebranderijen. Enkele daarvan zijn overgebleven: Cremcaffè, Amigos, Aromcaffè en de twee grote namen: Hausbrandt en Illycaffè. Deze laatste hebben ooit hun krachten (en kapitaal) gebundeld, maar zijn sedert de jaren ’60 uiteengegroeid. Illy staat nu voor de allerhoogste kwaliteit van de pure arabica espresso, “il caffè perfettamente espresso”, de edelste verschijning van de koffie. In kwantiteit schommelt Illy tussen de vierde en de vijfde plaats in Italië, tot nader order nog steeds hét Mekka van de koffie.

Hoewel de familie

van Hongaarse oorsprong is – Themesburg of Timisoara in het huidige Roemenië – wordt het huis Illy met Italiaanse flair geleid. Dat vertaalt zich niet alleen in een streven naar perfecte kwaliteit, maar ook in een uitgekiende reclamestrategie en het creëren van nevenproducten in een opvallend design. Ernesto Illy is inmiddels 73, maar zéér jong van geest. Met zijn gemillimeterde haardos en zijn fonkelende ogen heeft hij iets jongensachtigs. Hij voelt zich best thuis in het laboratorium, waar hij twee passies – koffie en wetenschap – in elkaar kan laten overvloeien. Hij heeft het over de “ongelooflijke complexiteit van espresso”, en kijkt met de kinderlijke verwondering die een wetenschappelijk onderzoeker kenmerkt, naar een druppel koffie die duizend keer wordt uitvergroot. Zijn wetenschappelijke kennis is verbluffend en dat gaat hand in hand met zijn streven naar de allerbeste kwaliteit. ” Se il caffè è buono è una delizia; se è cattivo è una tortura!” Goede koffie is een genot, slechte koffie is een marteling. De hele filosofie van het huis zit in die éne zin vervat. Ernesto Illy waagt zich ook op het pad van de wijsbegeerte: ” Newton wilde alles herleiden tot determinatie. Maar het leven laat zich niet determineren. Daarom kies ik liever voor de gedetermineerde chaos!” Heerlijke man. Bij een rondleiding door de koffiebranderij leren we dat één slechte koffieboon een heel lot kan verzieken en dat de gedetermineerde chaos van Ernesto Illy staat voor uiterste perfectie.

Zijn vader Franceso Illy richtte in 1933 het bedrijf op en ontwikkelde ook een revolutionaire espressomachine. De derde generatie timmert inmiddels aan de weg. Zoon Andrea is chief executive officer; Francesco – de artiest van het huis – staat in voor marketing en communicatie; dochter Anna is verantwoordelijk voor de aankoop van groene koffie. Maar er gaat geen dag voorbij of Ernesto Illy komt op het bedrijf, tenzij hij op reis is naar één of ander ver (koffie)land.

De kopjes

van Illy zijn intussen echte verzamelobjecten geworden. Ze zijn de dada van zoon Francesco. Het begon met het witte tasje dat in 1992 ontworpen werd door Mattheo Tun: de perfecte eenvoud met een opvallend oor. Witte kopjes kunnen beschilderd worden en datzelfde jaar kwam een eerste collectie uit onder de naam Arte e Mestieri (Arts & Crafts), in opdracht gecreëerd door Italiaanse artiesten. Een hele reeks kunstschilders, fotografen, grafische kunstenaars, beeldhouwers, designers, architecten uit vele landen hebben in de loop der jaren hun bijdrage geleverd. Sommige reeksen worden slechts in beperkte oplage vervaardigd en door de artiest gehandtekend. De Italiaanse schilder Sandro Chia ontwierp een reeks met Pompeï als thema. Federico Fellini liet zich inspireren door Ginger e Fred. De reeks verscheen kort na het overlijden van de maestro en is nu reeds meer dan 40.000 frank waard op veilingen. Marino Marini bracht een reeks uit met eigen schetsen, ter gelegenheid van een retrospectieve in Parijs. Nam June Paik liet zich inspireren door zijn eigen videokunst. De Amerikaanse popart(iest) James Rosenquist trok wilde lijnen op tasjes en ondertasjes. Zijn collega Robert Rauschenberg maakte afdrukken van stadsplannen: Londen, New York, Stockholm, Rome, Moskou, Peking, Berlijn… Vele andere bekende – A.R. Penck, Mario Giacomelli, Paolo Rossetti… – en minder bekende artiesten leverden hun bijdrage tot wat een unieke reeks is geworden.

Onder hen ook Luca Trazzi, leerling van wijlen Aldo Rossi, die in 1994 een kleurrijke reeks kopjes ontwierp en vorig jaar de nu al legendarische X1 huis-espressomachine tekende. Een parel van design, in opvallende kleuren op de markt gebracht, tegelijk retro en zeer hedendaags. De machine heeft iets weg van een oude radio of het instrumentenbord van het rijdende bolhoedje, de Fiat Cinquecento.

Illy heeft een origineel systeem ontworpen voor de huis-espressomachine, waarbij de koffie per portie in papieren pastilles verpakt is. Onder de noemer Easy Serving Espresso (ESE) werden door een tiental fabrikanten van koffiezetapparaten aangepaste machines ontworpen en op de markt gebracht. Het is nu mogelijk ook thuis een allerbeste espresso te zetten. Maar dan mis je wel de typische geluiden van de Italiaanse koffiebar, de proestende machine, de zingende barman, de geur van vers gebakken koffiekoeken en een eerste sigaret, de roze sportkrant en het meisje met het zwarte sluikhaar dat van haar Vespa springt en als een engel groetend – “Ciao, ciao, ciao…” – de bar binnenzweeft. “Un caffè, prego…”

TEKST: HENK VAN NIEUWENHOVE / FOTO’S: ERIK TANGHE