Klikken voor het hogere doel

Almaar meer bedrijven werken een klokkenluidersregeling uit, een interne procedure voor het aangeven van collega’s die de wet of de regels overtreden. De praktijk roept juridische en ethische vragen op.

Nog niet zo lang geleden was Bradley Birkenfeld een illustere onbekende. Hij was kaderlid bij een bankinstelling, zoals zovelen. Vandaag kent iedereen de Amerikaan als de man die zijn ex-werkgever aan de schandpaal nagelde. De Zwitserse bank UBS is nog altijd in een juridische strijd verwikkeld die begon nadat haar voormalige vermogensbeheerder aan het licht had gebracht dat ze haar klanten ertoe aanzette de Amerikaanse fiscus op te lichten.

Het schandaal leidde tot een boete van 780 miljoen dollar voor UBS en een celstraf van 40 maanden voor Birkenfeld, die zelf ook bij de fraude betrokken was. Armer werd hij er niet van. Hij kreeg een beloning van 104 miljoen dollar omdat zijn loslippigheid de fiscus miljarden dollars had opgeleverd.

Zo groeide Birkenfeld uit tot de beroemdste klokkenluider ter wereld. De praktijk van het klokkenluiden ontstond in de Verenigde Staten met de Sarbanes-Oxley Act, een wet die in 2002 werd gestemd na een aantal financiële schandalen. Zo was er het Enron-schandaal, genoemd naar de Amerikaanse multinational die zijn rekeningen vervalste om zijn beurswaarde op te drijven.

Sindsdien zijn alle Amerikaanse bedrijven die op de beurs van New York zijn genoteerd en hun buitenlandse dochters verplicht een intern klokkenluiderssysteem uit te werken. Dat houdt in dat medewerkers bij hun oversten of bij een extern meldpunt kunnen aankloppen als het gedrag van collega’s volgens hen indruist tegen de wet of de interne regels.

Fraude op grote schaal

Het gaat dan niet over een collega die systematisch een lange middagpauze neemt, maar over grootschalige frauduleuze praktijken die de bedrijfsactiviteit in het gedrang kunnen brengen of waarvoor de onderneming aansprakelijk kan worden gesteld. Het achterliggende idee is dat er bij onkiese praktijken altijd mensen zijn die kunnen voorkomen dat het schandaal breed wordt uitgesmeerd door schuld te bekennen.

In de Angelsaksische bedrijfswereld is een klokkenluidersregeling inmiddels vrij goed ingeburgerd. Ook bij ons ontwikkelen almaar meer bedrijven maatregelen om wantoestanden aan de kaak te stellen, al bestaat er geen enkele wetgeving over. Bedrijven die een meldsysteem invoeren, moeten dat aangeven bij de Commissie voor de bescherming van de persoonlijke levenssfeer. Zowat 180 bedrijven hebben dat al gedaan, waaronder Alken-Maes, ING, RTL, Sodexo, Holcim, Mercedes-Benz en KPMG.

Wat dat heeft opgeleverd, is moeilijk te achterhalen. “De procedure is al toegepast, maar we geven geen informatie over hoe vaak dat is gebeurd en waarover het ging”, klinkt het bijvoorbeeld bij ING. Daar bestaat de klokkenluidersprocedure sinds 2004 en ze werd in 2013 geactualiseerd. Ook de overheidsdiensten zijn ermee bezig. Vlaanderen was de voorloper. Het voerde vanaf 2004 een klokkenluidersregeling in bij zijn administraties. In Brussel en Wallonië blijft het stil, bij de federale overheid is er sinds vorig jaar een regeling.

Waar ligt de grens?

De grens van wat voor melding in aanmerking komt, is niet erg duidelijk. Een kantoormedewerker die stiekem printpapier meeneemt naar huis, pleegt een inbreuk op de wet en een hoogtewerker die geen veiligheidsuitrusting draagt, lapt de veiligheidsregels aan zijn laars. Is dat een reden om hen aan te klagen? “Een klokkenluidersprocedure mag alleen worden toegepast bij echte wantoestanden, niet bij individuele feiten”, meent Satya Staes Polet, principal associate bij het advocatenkantoor Freshfields Bruckhaus Deringer.

Het is niet altijd eenvoudig om het onderscheid te maken tussen gewoon klikken en echt alarm slaan. Dat is trouwens de vrees van de vakbonden: als het klokkenluidersmechanisme niet goed wordt gekaderd, kan het aanzetten tot anonieme klachten over banale feiten, en niet alleen van malversaties of corruptie.”

Een andere vraag is hoe het zit met de juridische bescherming van de klokkenluiders. “Wat dat betreft zijn er momenteel weinig stimulansen voor klokkenluiders”, zegt Michael Clarke, executive director van Transparency International Belgium, een organisatie die zich inzet voor de promotie van integriteit en de bestrijding van corruptie.

Uit een enquête die Freshfields Bruckhaus Deringer in verschillende landen uitvoerde, blijkt dat meer dan 10 procent van de werknemers al alarmsignalen uitzond, maar dat de meesten schrik hebben voor represailles als ze tot actie overgaan. Meer dan een derde van de ondervraagde werknemers vreest dat zijn baas hem slecht zou behandelen of zou proberen hem te ontslaan.

“Veel bedrijven vermelden tegenwoordig expliciet in hun reglement dat de medewerkers geen represailles hoeven te vrezen, behalve wanneer ze de procedure misbruiken”, stelt Staes Polet. Zo benadrukt ING dat de medewerkers in alle vertrouwen en zonder vrees een ernstig vermoeden kunnen signaleren. “Als de werkgever wil dat het systeem werkt, heeft hij er alle belang bij de loopbaan van zijn medewerkers neutraal te benaderen”, voegt de advocaat eraan toe.

Extern meldpunt

Hoe weet je zeker dat de intentieverklaring in de praktijk gerespecteerd zal worden? Vooral als je je eigen oversten wil aanklagen? Om die twijfels de kop in te drukken, doen bedrijven vaak een beroep op een extern meldpunt, dat moet nagaan of de klacht gegrond is. Het meldpunt heeft geen beslissingsbevoegdheid. Het maakt een rapport voor de CEO, die beslist over eventuele sancties.

Had een dergelijke procedure kunnen voorkomen dat Bradley Birkenfeld de frauduleuze praktijken van UBS aan de grote klok zou hangen? Dat is lang niet zeker. De man beweert dat hij intern signalen had uitgestuurd voor hij naar de Amerikaanse fiscus stapte. Blijkbaar zonder succes. Het valt ook te betwijfelen of je zo rijk zult worden als de voormalige vermogensbeheerder door je eigen organisatie aan de schandpaal te nagelen. Want een beloning voor verklikkers kennen we hier nog niet.

Mélanie Geelkens

Bedrijven als Alken-Maes, ING, RTL, Sodexo, Holcim, Mercedes-Benz en KPMG hebben een klokkenluidersregeling.