‘Gooi die wildgroei van extra structuren weg’

Om covid-19 terug te dringen is het van cruciaal belang dat de bevolking de overheidsmaatregelen respecteert. De overheid kan dat niet afdwingen door controle alleen, ze moet mensen motiveren. Daarvoor is een goede communicatie essentieel. Net daar liep het de afgelopen weken mis.

De overheid heeft onvoldoende helder gecommuniceerd, en dat is gevaarlijk. Dat blijkt ook uit onderzoek van de Universiteit Gent”, zegt politoloog Carl Devos (UGent). “Na de recente Veiligheidsraad is de motivatie van de mensen om de maatregelen te respecteren gezakt van 80 naar 50 procent. Slechte communicatie stimuleert het coronavirus.” De veelbesproken persconferentie met een powerpointpresentatie van de Nationale Veiligheidsraad was een dieptepunt in de communicatie, maar het probleem gaat verder. “Ik was ontgoocheld door die persconferentie”, zegt Marc Buelens, emeritus professor management aan de Vlerick Business School. “Ik had verwacht dat de overheid een professionele structuur zou aanbrengen in de chaos van taskforces. Ik heb niets gehoord van een nationale eenheid. Ons land is daar erg aan toe.”

Fons Van Dyck, het hoofd van de communicatie- en marketingspecialist Think BBDO, wijst erop dat er minstens drie doelgroepen zijn. Voor elke doelgroep is een andere boodschap nodig. Er is de bijna pedagogische informatie over wat anderhalve meter afstand houden betekent. Bij hardleerse mensen helpt alleen bestraffing. “Voor de derde groep moet je een hoger doel formuleren. Dat deed de Franse president Emmanuel Macron toen hij zei: ‘ Nous sommes en guerre‘.”

Moet de overheid meer inzetten op zulke motivatiegerichte en empathische boodschappen in plaats van zich te verliezen in technische details?

CARL DEVOS. “Ja. In deze crisis is het van het allergrootste belang dat de maatregelen die de overheid uitvaardigt, massaal worden opgevolgd. Dat moet gebeuren op een heel grote schaal en in de privésfeer. Daarom is het voor de overheid onmogelijk dat af te dwingen. Als mensen het gevoel hebben dat de maatregelen unfair, onlogisch of overdreven zijn, worden ze niet gevolgd.”

MARC BUELENS. “Elk sociaal systeem – van een klein gezin tot een groot bedrijf – heeft behoefte aan duidelijke regels en heldere afspraken. Wat moet ik doen om het goed te doen in dit bedrijf of thuis? Daarnaast zijn sociale steun, warmte, genegenheid, vriendschap en liefde nodig. Duidelijke regels bestaan niet uit gedetailleerde instructies. Een heldere regel is: ‘Blijf in uw kot.’ Dat was een van de duidelijkste regels ter wereld, in een taal die iedereen begreep. De meeste mensen die één beeld uit Bergamo (de Italiaanse stad die zwaar werd getroffen door het coronavirus, nvdr) zagen, wisten waarom ze in hun kot moesten blijven. De overheid heeft dat vrij goed gedaan, maar de langzame verschuiving naar meer empathie is niet goed gebeurd. Dat komt doordat het werd verward met iets anders: inspraak. Hoeveel inspraak mag een bloemenwinkel hebben om te beslissen over sociale afstand? In een normale democratie, maximaal. Nu? Bitter weinig.”

De experts gaven advies aan de politici, waarop de communicatie van de politici volgde. Maar snel daarna vroegen de media de experts commentaar te geven op de beslissingen van de politici. Dat is niet efficiënt.

FONS VAN DYCK. “Er is een rollenconflict. Een krant heeft dat le gouvernement des virologues genoemd. Je kan je afvragen of het land wordt bestuurd door Marc Van Ranst of door Sophie Wilmès.”

DEVOS. “De enige groep die in een democratie rekenschap moet geven van wat ze beslist, zijn de politici. De experts spelen een belangrijke rol in het formuleren van advies, maar daarna moeten de politici die beslissingen in de duidingsprogramma’s toelichten. Dat die dat op een bepaald moment hebben overgelaten aan de experts, heeft de experts in een moeilijk parket gebracht. We hadden veel vroeger een duidelijke taakverdeling tussen de experts en de politiek nodig.”

BUELENS. “Politici beschouwen een effectieve organisatie van de overheid zelden als een topprioriteit. Ook al bestaat er een structuur die werkt, ze gooien die bij de eerste de beste test overhoop. In België werd de Nationale Veiligheidsraad opgericht als reactie op de terreurdreiging. Die structuur werkte en was voorbereid, maar is ondoordacht aangepast en uitgebreid.”

DEVOS. “Gooi die wildgroei van extra structuren weg. Het is bizar dat je bij een crisis als eerste stap allerlei organen creëert, terwijl dit land bezaaid ligt met netwerken voor advies, overleg, consultatie, coördinatie en informatie. Achteraf gezien was het beter de bestaande regels en procedures gewoon te volgen. Er is een federaal crisisplan. Erken het overwicht van de Nationale Veiligheidsraad. Vervolgens functioneren de deelstaten op de domeinen waarop zij bevoegd zijn, volgens de centraal genomen beslissingen.”

Is de daadkracht van de regering niet gehypothekeerd doordat ze geen meerderheid heeft en afhangt van steun van buitenaf?

DEVOS. “Deze crisis aanpakken is onmogelijk met een regering zonder een volwaardig vertrouwen en programma. Nu beschikt ze over volmachten om de coronacrisis aan te pakken. Maar waar stopt dat? Alles is corona. In dit soort van crisisbeheer moet je vermijden dat de belangrijkste speler, de federale regering, zelf verzwakt raakt door allerlei tegenstellingen. Dat is duidelijk wel het geval. Er is behoefte aan een premier die wordt erkend als de nummer één en niet aan vijf vicepremiers die denken dat ze het straks worden. Vandaar de oproep van sommigen om grote partijen en sterke figuren in de regering te laten zetelen, in de hoop dat ze een natuurlijk leiderschap opbouwen.”

VAN DYCK. “Dat klopt, maar je kan in crisissen natuurlijk leiderschap zien bovenkomen. Soms staat iemand op. De facto vult Marc Van Ranst dat gat in de Vlaamse publieke opinie. Er wordt geluisterd en soms gebeefd als Van Ranst spreekt. In een Belgische context moet er een hiërarchie zijn, een baas. Maar die baas moet ook zorgen voor een consensus. Ik merk in België al een hele tijd een concurrentiestrijd. Zaterdag vulde Vlaams minister-president Jan Jambon met een videoboodschap het gat op dat premier Sophie Wilmès vrijdagavond had achtergelaten. Leiderschap werkt. Toen de Duitse kanselier Angela Merkel een halfjaar geleden in de touwen hing, barstte de opvolgingsstrijd los. Nu is haar gezag terug. Ik zie in België niemand om het gezag op te eisen en verbindend te werken.”

DEVOS. “Ik hoor vaak dat echt leiderschap in België niet mogelijk is omdat het een federaal land is. Maar Duitsland en Oostenrijk zijn ook federale landen en pakken de crisis beter aan.”

BUELENS. “Het drama is dat zelfs volmachten niet helpen. Een cultuur moet leiderschap mogelijk maken, maar onze cultuur is gekoppeld aan onze bizarre staatsstructuur. De bevolking of een deel ervan zal iedereen wantrouen die nu opstaat. Bij een leider moet je je veilig voelen, maar de bevolking voelt zich niet veilig bij Bart De Wever of Paul Magnette. Koen Geens kreeg niet eens de kans. Jean-Luc Dehaene zou nu evenmin een kans krijgen.”

VAN DYCK. “Deze crisis is blijkbaar nog niet groot genoeg opdat de twee tenoren zeggen: ‘De nieuwe De Wever is aangekomen, le nouveau Paul Magnette est arrivé.’ Het draaiboek voor zo’n bocht ligt klaar. Je verontschuldigt je, belooft verandering en er komt een nieuwe duiding van de crisis.”

DEVOS. “Wie weet. De wonderen zijn de wereld nog niet uit.”

Het woord ‘lobbyen’ dook weer op. Sommige sectoren zouden hun invloed hebben gebruikt om een snellere heropening af te dwingen. Hoe moeten we dat duiden?

BUELENS. “Goede lobbying is aan een besluitvormer uitleggen dat hij bepaalde variabelen niet over het hoofd mag zien. Hij informeert de besluitvormer dat zijn sector bijvoorbeeld veel mensen tewerkstelt en dat die economische activiteit nodig is in een moderne maatschappij. Slechte lobbying is liegen tegen de overheid. Maar de overheid moet ook de boodschap meegeven dat alles binnen de krijtlijnen moet blijven. Ik vraag me af welke modellen zijn gehanteerd om te bepalen welke sectoren belangrijk zijn voor de economie.”

VAN DYCK. “Mij verbaasde het zes weken geleden al dat er op het ministerie van Economie geen lijst van strategische sectoren bestond. Hoe kan je dan een beleid voeren als je midden in een storm staat? Op dat moment is de kans reëel dat de groepen die zich in de beste positie bevinden om hun zaak te bepleiten, hun slag thuis halen.”

DEVOS. “Lobbying is niet verkeerd in de ideale wereld. Maar de voorbije weken is de indruk ontstaan dat de Aveve-tuincentra konden openen door de lobbying van de Boerenbond. Waardoor politici het verhaal verzonnen dat mensen in quarantaine iets moesten hebben om zich bezig te houden, zoals in de tuin werken. Kabinetsmedewerkers bevestigen me dat belangenorganisaties en individuele bedrijven hebben gelobbyd om openingen te versnellen.”