Gazproms dilemma

Wil de Russische gasmaatschappij Gazprom nog langer Rusland rechthouden, heeft het nood aan meer exportdeviezen. Nieuwe pijplijnverbindingen met West-Europa staan op het programma. Voor één daarvan was Tractebel kandidaat. Maar Tractebel lijkt dit project te bevriezen. Net als zijn activiteiten in Kazachstan. Druk van moeder Suez?

Moskou, Genève.

Rijkdom is relatief. Als ontginner van uitgestrekte natuurlijke gasvoorraden en rijke onontgonnen oliebronnen zou Gazprom kunnen behoren tot de meest kapitaalkrachtige bedrijven ter wereld. Gazprom neemt een kwart van ‘s werelds productie van natuurlijk gas voor zijn rekening. Maar dit blijkt voor het deels geprivatiseerd bedrijf zelfs onvoldoende om in de 21ste eeuw het hoofd boven water te houden.

Oorzaak: het bedrijf zit opgescheept met politieke en financiële verplichtingen. Gazprom speelt een cruciale economische rol in Rusland. Het neemt 8% van het bruto binnenlands product voor zijn rekening en 25% van de federale belastinginkomsten.

Het is duidelijk dat Moskous belangen in Gazprom groter zijn dan de 38,37% van de aandelen die het bezit. De Russische regering gebruikt het bedrijf nu al bijna een decennium als steunpilaar. Ruwweg genomen maken krachtcentrales 40% uit van het klantenbestand van Gazprom. De Russische regering zal Gazprom daarom nooit toestaan de leveringen stop te zetten, zelfs niet als er sprake is van wanbetaling. “We kunnen de gasvoorziening niet zomaar afsnijden”, licht ondervoorzitter Sergey Dubinin toe, “want dan zouden we regelrecht afstevenen op een technologische catastrofe.” Maar er is méér. Driekwart van de gasproductie van Gazprom gaat naar niet-betalende klanten in Rusland en in landen van de voormalige Sovjet-Unie.

Prijscontroles zorgen voor een verdere beperking van de inkomsten. De Russische regering legt Gazprom maximumprijzen voor gas op die maar één zevende zijn van wat het gas op de wereldmarkt kan opbrengen. Dmitri Avdeev, expert in de olie- en gasindustrie voor United Financial Group in Moskou, vat het samen: “Gazprom subsidieert samen met de hele brandstofindustrie en energiesector de rest van de Russische economie.”

Bovendien gebeuren de meeste Russische betalingen in natura. Gazprom krijgt zijn binnenlandse facturen slechts voor 20% cash betaald. De resterende facturen worden betaald in de vorm van kippenvoer, sleutels voor kettingwielen, vleesworsten of andere productiegoederen die Gazproms klanten toch niet verkocht kregen.

Rem Vyakhirev, hoofd van Gazprom, beschouwt ruilhandel niet echt als een probleem. “Het is een normale transactie,” meldt hij op een zeldzame persconferentie in juni. Toch streeft hij ernaar voor het lopende jaar de inkomsten in cash op te voeren tot 30%.

De terugval van de gasprijzen met één derde in de afgelopen twee jaar en de verscherpte concurrentieslag op de belangrijkste afzetmarkten brengt het bedrijf in een nog moeilijkere positie. In juli sloot het Italiaanse Eni SpA een contract af met Libië voor de levering van gas via een nieuwe pijpleiding door de Middellandse Zee. Het Tsjechische Transgas, al lang een vaste klant van Gazprom, sloot recentelijk een soortgelijk contract af voor de levering van Noors gas via een Duitse pijpleiding.

Ook al zijn de winstmarges kleiner, strategisch gezien moet Gazprom Europese klanten zien te winnen. De export naar Europa is de enige zekere bron voor contante betalingen. Het afgelopen jaar exporteerde Gazprom voor 7,5 miljard dollar naar West-Europa, schat het Londens adviesbureau Gas Strategies. Deze inkomsten kunnen de verliezen van het bedrijf voor dezelfde periode maar net compenseren.

Gazprom staat dus voor zware keuzes. “De kwestie is of Gazprom zal uitgroeien tot een echt bedrijf of een ministerie voor gasvoorziening met aandelen”, voegt James Fenkner, beursanalist bij het Moskouse makelaarsbedrijf Troika Dialog, toe.

Europese projecten

Gazprom wil zich een weg uit het dilemma ‘bouwen’: investeren in grote projecten om het gas via pijpleidingen naar Europa en Turkije te brengen, kan het aandeel van Gazprom op de wereldmarkt doen stijgen. Alexander Semenyka, bestuurslid van Gazprom: “Uit Europese projecten kunnen we nieuwe exportinkomsten halen en een goede uitgangspositie uitbouwen voor de kapitalisatie van ons bedrijf.”

Gazprom heeft nu al een grote nood aan financiële injecties. Morgan StanleyDean Witter schatten dat Gazprom in de loop van het volgende decennium tussen 19 en 30 miljard dollar als investeringskapitaal zal nodig hebben om het huidige productiepeil te kunnen behouden. Deze investeringen zijn nodig om de gasvelden verder te ontwikkelen en om bijkomende pijpleidingen aan te leggen.

Gazprom heeft diverse dure ‘high profile’-projecten opgestart om het gas naar betalende klanten te kunnen transporteren. Blue Stream is het opmerkelijkste project; een plan om via een 400 kilometer lang netwerk van pijpleidingen onder de Zwarte Zee gas te transporteren naar de snel groeiende Turkse markt. Deze pijpleiding zal de diepste ter wereld zijn; tot twee kilometer onder zee vooraleer het in de Turkse stad Samson weer aan de oppervlakte opduikt. De constructiewerken kunnen oplopen tot 2,5 miljard dollar, denkt Vadim Eskim, verbonden aan Cambridge Energy Research Associates in Moskou.

Interne belangen

Binnen het bedrijf spelen ook interne belangen een niet onbelangrijke rol. Gazprom bestaat in feite uit drie bedrijven: Gazprom ontgint jaarlijks ongeveer 550 miljard m³ gas, beheert een 90.000 kilometer lang pijpleidingsysteem en begint te investeren in de ontginning van nieuwe gigantische olievoorraden, waarmee het de holdings Exxon en Mobil voorbijsteekt.

De meeste aandacht zou nu naar de pijpleidingen moeten gaan. Gazproms belangrijkste gasvelden liggen een eind boven de noordpoolcirkel. Om Europa te bereiken moet het gas via pijpleidingen 3200 kilometer zuidwaarts worden getransporteerd, dwars door de onbetrouwbare bevroren grondlaag. Sommige pijpleidingen vertonen barsten, nadat ze in de jaren zeventig in sneltempo zijn aangelegd. De pijpleidingen slorpen jaarlijks voor twee miljard dollar aan onderhoudskosten op.

Vóór het gas zijn weg heeft gebaand naar de afzetmarkten, gaan er enorme hoeveelheden verloren. De tot nu toe enige pijpleiding van Gazprom naar Europa loopt door Oekraïne (wat Oekraïne de mogelijkheid geeft Gazprom in een wurggreep te houden). In december gaven de Oekraïense autoriteiten toe dat 2,5 miljard m3 gas uit pijpleidingen op Oekraïens grondgebied is verdwenen.

Gazprom probeert zich een weg te banen uit de miserie via de bouw van een bijkomende pijpleiding. De geplande route voor de pijpleiding naar Europa zou zich uitstrekken over meer dan 1200 kilometer, via Wit-Rusland en Polen. De totale kosten voor de bouw van deze zogenoemde “Yamal-Europe”-pijpleiding komen in de buurt van 24 miljard dollar, schat Morgan Stanley. De kosten van deze operatie komen bijna volledig op de schouders van Gazprom terecht, omdat de participatie van de Poolse en Duitse partners in dit project slechts minimaal is.

Tot nu toe werd het project geteisterd door tegenslagen. Alleen de 103 kilometer lange pijpleiding op Pools grondgebied is volledig klaar. De geplande aansluiting met de gasvelden van Gazprom en het operationeel maken van de verbinding worden pas tegen 2001 verwacht, zowat vier jaar later dan gepland.

Voor de ontwikkeling van nieuwe velden trekt Gazprom momenteel strategisch gezien uitstekende partners aan (zie kader: Met de hulp van vrienden). Analisten zijn echter van mening dat buitenlandse investeringen en inbreng van buitenaf de huidige toestand van het bedrijf niet kunnen verbeteren. Gazprom is wel een rijk industrieel concern, maar wordt niet op een efficiënte manier gerund.

Steeds meer tekens wijzen erop dat Gazprom misschien niet aan de enorme verwachtingen tegemoet zal kunnen komen. In augustus werd gemeld dat het verlies voor 1998 opliep tot 7,3 miljard dollar, het dubbele van het bedrag dat analisten eerder hadden voorspeld. Ook al kunnen de resultaten na dit rampzalige jaar weer snel verbeteren, Gazprom start in ieder geval niet vanuit een gunstige uitgangspositie.

Aan het hoofd van dit vormeloze concern staat de ietwat kabouterachtige figuur Vyakhirev. Hij is klein en rookt continu Danilov-sigaretten. Hij geeft zelden interviews en spreekt een sterk gekleurd Russisch dialect. Hij schopte het van arbeider aan de pijpleidingen tot topmanager van Gazprom.

Op dit moment lijkt de positie van Vyakhirev aan het hoofd van het bedrijf nog veilig, alhoewel hij in het verleden enkele keren toch kwetsbaar is gebleken. Eind augustus riep de Russische regering een aandeelhoudersvergadering bijeen om managementproblemen te bespreken – de tweede dit jaar. Het Kremlin zegt meer te willen weten over de financiële toestand van Gazprom, maar de meeste analisten denken dat de regering het bedrijf gewoon meer onder druk wil zetten met het vooruitzicht op de komende verkiezingen.

Politiek

“Dit is politiek, en dit is een verkiezingsjaar”, zegt Fenkner van Troika Dialog. “Het Kremlin wil ervoor zorgen dat Gazprom zeker aan de juiste kant zal staan.”

Gazprom wordt voortdurend in de Moskouse machtsstrijd meegesleurd. Het was Boris Jeltsin die de voorzitter van Gazprom, Viktor Tsjernomyrdin, tot eerste minister benoemde. “Toen Tsjernomyrdin in de regering zat”, zegt James Ball van Gas Strategies, “beschermde hij Gazprom en Gazprom beschermde de regering.”

In 1996 hielp Gazprom wellicht de balans in Jeltsins voordeel om te slaan tijdens de hard bevochten presidentsverkiezingen. De president gaf veel meer uit dan zijn opponenten. Alhoewel Gazprom nooit bekendmaakte welke hulp het aan de regering gaf, hebben vertegenwoordigers van het bedrijf hun steun aan Jeltsin openlijk toegegeven.

Nu de parlements- en presidentsverkiezingen naderen, zou het bedrijf onder druk kunnen worden gezet om voorrang te geven aan het steunen van het Jeltsin-kamp, eerder dan aan het bouwen van pijpleidingen. De Russische pers suggereerde dat het Kremlin schrik heeft dat Gazprom te dicht zou gaan aanleunen bij Loezhkov, burgemeester van Moskou, ook presidentskandidaat en opponent van het Kremlin.

Terwijl dit politieke verhaal zich afspeelt, is over een aantal belangrijke bedrijfsaspecten – waaronder de plannen van het bedrijf om zijn ambitieus expansieprogramma te financieren – nog niets besloten. “Heel dit gevecht heeft de reputatie van Gazprom geschaad”, zegt ondervoorzitter Dubinin. Geruchten over druk op het Gazprom-management heeft de inspanningen om kapitaal op te halen bemoeilijkt, voegt hij eraan toe. Gazprom hoopte in de lente geld te kunnen lenen van Westerse bankiers. “Het zou sneller en eenvoudiger gegaan zijn zonder deze aandeelhoudersvergadering”, besluit Dubinin.

Thuisfront

Heel wat analisten denken dat Gazprom zich beter zou focussen op zijn problemen op de thuismarkt, in plaats van enorme pijpleidingen te bouwen gericht op meer belovende markten. Het is wel zo dat het bedrijf al drastisch heeft geïnvesteerd in het upgraden van de bestaande infrastructuur. Defecten in het uitgebreide netwerk komen nu veel minder voor dan tien jaar geleden.

Maar zijn holdings op het thuisfront zijn uitgebreid en gevarieerd, en kunnen veel beter worden beheerd dan nu het geval is. Naast de gasvelden en de pijpleidingen bezit Gazprom ook enorme lappen grond en heel wat dochterondernemingen die niets met gas te maken hebben. Het bedrijf bezit bijvoorbeeld honderdduizenden aren landbouwland, wat vleesverpakkende bedrijven en een winkelketen. Vorig jaar kondigde de onderneming een radicale afslanking aan. Het zou diverse afdelingen afstoten en bezuinigen op het personeel. Vandaag beweert Gazprom dat het het aantal medewerkers al van 360.000 heeft teruggebracht tot 293.000. Maar volgens analisten is het bedrijf nog lang niet zo ‘slank’ als zijn westerse tegenhangers. Inzake de verkoop van niet-energiebelangen, geeft Dubinin toe dat dit moeilijk verloopt door het verderzetten van de ruilhandel en de comateuze toestand van de Russische economie. “We zouden graag een aantal van deze landbouwbedrijven verkopen, maar wie wil ze kopen? Het gaat om lege ruimtes, zonder enige waarde.”

Ook de aandelen hebben veel weg van iets zonder waarde. Er bestaan lokale Russische aandelen en aandelen die in Londen worden genoteerd, maar beide categorieën noteren laag. Het lokale aandeel van Gazprom wordt soms verhandeld tegen 18 dollarcents. Bij die prijs worden de reserves van Gazprom geschat op ongeveer 2 cents voor elk vat olie. Een bedrijf als Exxon daarentegen wordt geschat op ongeveer 13,11 dollar per olievat. Met andere woorden: de aandelen van Gazprom worden verhandeld met een ‘korting’ van 99% in vergelijking met zijn westerse tegenhangers.

Dat is de reden waarom het inefficiënt geleid bedrijf figureert op de meeste lijstjes van investeerders in Russische aandelen. “Ik zou in Gazprom investeren als een optie op de toekomst, maar ik zou daarbij mijn huis niet als onderpand geven”, zegt Peter Hughes, directeur van European Gas and Power aan het Cambridge Energy Research Associate bureau te Parijs. Hij zou allicht een meer positieve beoordeling formuleren, stelt hij, “als Gazprom een normaal bedrijf was, en Rusland een normaal land.”

Central And East European Review/Wall Street Journal

ALAN S. CULLISON BHUSAN BAHREE