FAMILIE- KAPITALISME

Beter dan de welvaartsstaat

Een dynastie, een snoer van ouders, kinderen en kleinkinderen, speelt bij ons alleen maar een rol in soapseries. In China wordt tijd gemeten als een opeenvolging van keizerlijke dynastieën. De opeenstapeling van generaties binnen een gewone familie kreeg veel aandacht in het oude keizerrijk. Drie generaties van de familie Chu samen in een huis was gewoon, vier was bijzonder, vijf was zeldzaam. Zo zeldzaam dat ze door de keizer van China in de bloemetjes werden gezet.

Oude generaties zorgen voor jonge en jonge zorgen voor oude. In het keizerrijk kregen misdadigers strafvermindering als zij de enige steun waren voor hun ouders. Niet alleen in de Chinese cultuur, maar in heel Azië is er een enorm respect voor de familie.

De Aziatische tijgers groeien als kool. Vanzelf ontstaat er een spanning tussen de vernieuwingen van een snel groeiende economie en de rol van de familie. In Azië is het samenwonen van meerdere generaties nog steeds de regel. Bij ons was dat nog niet zo lang geleden ook het geval, maar in de opbouw van de welvaartsstaat zijn wij de familie kwijtgeraakt. De Aziaten vragen zich af of bij hen hetzelfde zal gebeuren.

VOORBEELD.

Begin januari vond in Taipei een conferentie plaats over het ouderenbeleid in Azië. Toenemende welvaart verlengt het leven, verbetert de kwaliteit van het bestaan en gaat gepaard met een daling van het geboortecijfer. Aldus ontstaat er een wanverhouding tussen de omvang van de oude en de jonge generatie. Azië heeft net als wij een vergrijzingsprobleem. Bij ons roept dat de vraag op naar de betaalbaarheid van de pensioenen, bij hen groeit de zorg of het geringere aantal kinderen de grotere druk van meer inwonende oma’s aankan.

De rijke landen van Azië kijken om zich heen. Communistisch China is geen goed voorbeeld voor deze kapitalistische landen, Amerika is hun te individualistisch, maar Europa is wel het allerslechtste voorbeeld : daar heeft de staat de familie helemaal verdrongen.

De negatieve houding van veel Aziaten ten opzichte van de Europese welvaartsstaat was voor mij een van de grote verrassingen van deze conferentie. Ze staan afwijzend tegenover onze zegeningen. Ze willen niet dat de overheid de taken overneemt die voor hen essentieel tot de familie behoren : opvangen bij ziekte en werkloosheid en verzorgen van ouderen.

PLUSPUNTEN.

De Aziaten zien de welvaartsstaat als het einde van het gezin. Dat klopt ook wel voor een stuk. De zorg die vroeger in het gezin werd gegeven is in de welvaartsstaat grotendeels gecommercialiseerd of overgenomen door de overheidssector. De Aziaten willen hun eigen weg : die van het familiekapitalisme. De familie investeert in de kinderen, zorgt voor de ouderen, draagt zorg voor de zwakkeren, vangt gezamenlijk de tegenslagen op en verdeelt de economische successen.

Het Aziatische familiekapitalisme heeft zeker pluspunten. Het opvangen van de risico’s van werkloosheid, ziekte en ouderdom binnen de familie heeft voordelen. De zorg die door familieleden wordt besteed aan de zieken en de ouderen komt met meer liefde en aandacht dan door professionele hulpverleners onder tijdsdruk en met een budgettekort kan worden gegeven.

Een van de grote problemen van onze anonieme welvaartsstaat is het scheiden van de bokken en de schapen, het geven aan wie het echt nodig heeft en het weigeren aan wie profiteert, het laten uitzieken van wie moet herstellen en het prikkelen om weer aan de slag te gaan van wie kan. De overheid staat te ver van de mensen om dit goed te doen. In de schoot van een familie heeft men snel door of iemand echt ziek of werkloos is. Een familie kent haar schaapjes. In die zin is de familie beter en efficiënter dan de welvaartsstaat.

ONDER DRUK.

Het familiekapitalisme heeft echter ook nadelen. Een familie kan te klein zijn om alle risico’s van de moderne samenleving op te vangen. Een reeks opeenvolgende tegenslagen kan een hele clan de diepte in slepen. Een sociale verzekering is per definitie ruimer en kan beter de risico’s spreiden. Een ander groot nadeel is het gebrek aan privacy : bij armoede is het onvermijdelijk dat veel familieleden samen moeten leven in een kleine ruimte, maar bij toenemende welvaart wordt dat niet meer gepikt. Ook komt het grootste deel van de verzorgingslast in de familie eenzijdig terecht op de schouders van de dochter en de schoondochter. Dit belemmert de deelname van vrouwen aan het maatschappelijk proces.

De Aziatische familie komt steeds meer onder druk te staan. Het economisch zwaartepunt van de wereld verplaatst zich van de Atlantische Oceaan naar de Stille Oceaan. Azië wordt maatgevend. Misschien is het Chinese familiekapitalisme zo diep geworteld dat het de storm zal kunnen trotseren. Misschien is de familie inderdaad het antwoord op de problemen van de volgende eeuw. Of misschien ook niet en dan gaat de Chinese dynastie ten onder, zoals het Chinese keizerrijk verdween in het begin van deze eeuw.

JULES THEEUWES

Dr. Jules Theeuwes is hoogleraar economie aan de Rijksuniversiteit Leiden.