Einde van de hoogmoed

Hoe je het ook draait of keert, de trend in Europa is ontrafeling, niet vereniging. Zelfs in het Verenigd Koninkrijk versterkt de middelpuntvliedende kracht. Schotland, Wales, Engeland en Noord-Ierland verkennen een eigen weg. Dat is niet antidemocratisch, zegt Timothy Garton Ash, hoogleraar in Oxford, schrijver, zwerver en journalist.

Oxford, Groot-Brittanië

T imothy Garton Ash, slank, bebaard en lichtjes stotterend, is geen kamergeleerde; hij had een dossier bij de Stasi, de Oost-Duitse geheime politie, twee duim dik, met het stempel OPK-Akte, MfS, XV2889/81 erop. Hij studeerde in West- en Oost-Berlijn voor zijn thesis over het Duitse verzet tegen de nazi’s. In de jaren tachtig werd hij de chroniqueur van de bevrijding van het oosten van het communisme en interviewde hij de dictators en de dissidenten van dat vergeten Europa. Zijn waarnemingen verschenen in The Spectator, The Times, The Independent en New York Review of Books en in vijf boeken (onder meer het fascinerende We the People, gepubliceerd in 15 talen). Sinds kort ligt zijn nieuwste werk in de etalage. ” History of the Present” is een caleidoscoop van essays, reportages, chronologieën en voorspellingen.

Naar welk Europa evolueren we? De 44-jarige Fellow van St Anthony’s College in Oxford ziet de de-unification in opmars: “Er zijn méér staten in Europa dan ooit eerder in de twintigste eeuw. Voor een Brit is dat geen theoretische vaststelling meer. De ontbinding van staten, zoals de Sovjetunie, Tsjechoslovakije en Joegoslavië, was tot voor kort onwezenlijk voor mij en mijn landgenoten. Vandaag zie ik de de-unification in mijn eigen Verenigd Koninkrijk. Met mindere of meerdere aandrang willen Schotland en Wales hun eigen weg gaan, en van de weeromstuit ontstaat er in Engeland een eigen solidariteitsgevoel en patriotisme. De Union Jack, de veelkleurige staatsvlag van het Verenigd Koninkrijk, vertoont scheuren.”

“De logica van de de-unification is in geen geval altijd anti-democratisch, zij kan nauw aansluiten bij de democratie. Democratie vereist vertrouwen. Zij vereist dat de minderheid aanvaardt wat de meerderheid beslist. Dat argument is niet origineel. John Stuart Mill schreef in Considerations on Representative Government: Bij een volk zonder broederlijke gevoelens, vooral als het verschillende talen spreekt en schrijft, kan de gelijkgestemde publieke opinie, noodzakelijk voor de werking van een representatieve regering, niet bestaan. De spanningen die uw land, België, vandaag kent, zouden zeer herkenbaar zijn voor een liberale nationalist van de negentiende eeuw. Elke etno-taalgroep eist vandaag een groeiende mate van zelfbestuur op. Zelfs zonder de taalfactor – zie het Verenigd Koninkrijk – versterkt de middelpuntvliedende kracht. Deze trend zwakt niet af, hij groeit.”

“Ik denk aan Catalonië en Baskenland, aan Vlaanderen en Wallonië, Slovakije, Slovenië, Moldova, Roethenië. De plaatselijke wortels zijn verschillend, maar er is een dieper patroon, een dans op de muziek van een nieuw Europa. Als de nagestreefde eenheid onbereikbaar was in het Europa van de Zes, met onder meer de gemeenschappelijke historische achtergrond van Karel de Grotes Heilig Romeinse Rijk, en onder de paradoxaal gunstige omstandigheden van de Koude Oorlog, hoe kunnen we dan eenheid vinden in een veel groter en verscheidener Europa na de Koude Oorlog?”

Nieuwe liberale orde.

Wat te doen in die nieuwe situatie, terug naar de volledige versplintering?

Timothy Garton Ash: “Dat hoeft niet, ik pleit voor een nieuw model. De beste formule is een Europa als vrije, liberale orde. Een liberale orde is een poging om de twee uitersten waartussen Europa in de moderne tijd schommelt te vermijden: gewelddadige wanorde enerzijds en hegemonistische orde – opgelegd door een alleenheerser of een verbond van alleenheersers (zij het enkele kernstaten of een elite die de nationale en democratische verzuchtingen negeren) anderzijds. Ik ga ervan uit dat volkeren of mensen verschillende oogmerken nastreven, maar dat hen dat niet mag beletten om vreedzaam te coëxisteren. Liberale orde verzaakt aan geweld om conflicten op te lossen en wil niet overheersen. Liberale orde legitimeert het belang dat de deelnemende staten betonen voor elkaars interne zaken.”

“In deze formule ontbreekt één element, dat sterk vooropstaat in de hedendaagse Europese visie, vooral bij ex-grootmachten als Frankrijk, Brittannië en Duitsland; Europa als één sterke acteur op de wereldscène. Een acteur die kan opboksen tegen de VSA, China en Rusland. Het streven naar wereldmacht is in mijn ogen nauwelijks méér aantrekkelijk als die wordt nagehold door een alliantie dan als die het oogmerk is of was van individuele Europese staten. Laten we het Europese huis op orde brengen, met enkele noodzakelijke coördinaties van bijvoorbeeld onze militaire macht om de liberale orde te ondersteunen, en dan hebben we al meer dan genoeg gedaan voor een vreedzame wereld. De rest is hoogmoed.”

Brits pragmatisme.

Het vasteland van Europa kan méér Brits pragmatisme en werkelijkheidszin gebruiken, denkt Garton Ash. ” Penser l’Europe is een Franse boekentitel die zelfs nooit in een Brits hoofd zou opkomen. Thinking Europe is an un-British activity. Zij die het doen, riskeren gestigmatiseerd te worden als Euro-intellectuelen, een nieuw woord dat netjes de twee begrippen combineert die veel Brits wantrouwen opwekken.”

“Ondanks dat, toch een Europa volgens een Brits recept? Dat is nonsens, zeggen jullie, continentalen. Wat treurig is voor mijn land, maar het is ook treurig voor Europa, want de Europese Unie kan op dit ogenblik meer Brits denken gebruiken. Brits in de diepere zin van onze intellectuele traditie; sceptisch, proefondervindelijk en pragmatisch. Als ik de Duitse zin lees Europa der Gegensätze auf dem Wege zu sich selbst (Europa van de tegenstellingen op weg naar zichzelf), dan betekent dat voor Britten evenveel als The London of traffic jams on the way to itself. Woordenkramerij. Laat me, om dit te verduidelijken, zelf een filosofisch begrip presenteren, namelijk “de leer van de doelmatigheid in de werking van alle dingen op deze wereld”, met één woord, de teleologie. Er is een grondig verschil in de teleologisch-idealistische manier om Europa te vormen en de empirisch-pragmatische. Voor de aanhangers van de eerste manier, grosso modo Fransen en Duitsers, heiligt het doel de middelen. Eurocratische flauwekul van Brussel is de prijs die mag worden betaald voor het groot politiek project.”

“De teleologisten zitten vandaag fout. Bij de bouwplannen van Europa, van Messina tot Maastricht, was telos – de leer van de doelmatigheid – een vervanging voor het afwezige demos – het volk. Telos zou zorgen voor de legitimatie door opvoeding en voorbeeld. Dat is echter niet gelukt, want er is nog altijd geen Europees demos of volk. En ook na de ondertekening van Maastricht – kijk bijvoorbeeld naar de recente afwezigheid van de kiezers bij de verkiezingen voor het Europees parlement – stellen de burgers zich steeds meer vragen over wat er in hun naam opgedist wordt over Europa. Ik heb de banieren gezien voor de val van de Muur, met daarop Wir sind das Volk, wij zijn het volk. Het volk vraagt rekenschap aan de Europese teleologisten en daarvoor is onze Britse traditie van geleidelijkheid en werkelijkheidszin nuttig. Een proces van eenmaking dat gewerkt heeft met de regelmatigheid van een natuurkundige demonstratie, in het luchtgekoelde laboratorium van Western Europe tijdens de Koude Oorlog, zal niet per definitie blijven functioneren in het rommeligere, grotere Europa van ná de Muur.”

FRANS CROLS