De val van de zonnekoning

Twee dagen lang vreesden de werknemers van Volkswagen Vorst vorige week voor het voortbestaan van hun fabriek. Tot topman Bernd Pischetsrieder de onweerswolken verjoeg: voorlopig is er geen sprake van sluitingen of afdankingen. Wie wél bezweek onder een storm van geruchten, halve feiten en hele schandalen, was de man die door het weekblad Wirtschaftswoche werd betiteld als de “zonnekoning”: personeelsdirecteur Peter Hartz.

Niet dat daarmee het noodweer voor de Duitse autobouwer voorbij is. Het parket is nog niet klaar met het onderzoek naar de verhalen over fraude met spookbedrijven, buitenissige kostenvergoedingen, plezierreisjes en luxehoeren op kosten van het bedrijf. De voormalige personeelschef van de Tsjechische dochter Skoda en enkele andere medewerkers werden ontslagen. De voormalige voorzitter van de ondernemingsraad, Klaus Volkert, stapte zelf op.

Hartz, bij de VW-groep verantwoordelijk voor 340.000 werknemers, werd bij het afsluiten van deze rubriek nog niets ten laste gelegd. Maar als personeelsdirecteur had hij wel de eindverantwoordelijkheid voor de arbeidsverhoudingen bij de grootste autobouwer van Europa.

Sinds 8 juli, de dag dat hij zijn ontslag aanbood, is Hartz weer ganz unten. De 64-jarige zoon van een staalarbeider beleefde geen drie jaar voordien zijn absolute hoogtepunt. Op 16 augustus 2002 ontvouwde de als ijdel bekendstaande Hartz, samen met de sociaal-democratische bondskanselier Gerhard Schröder, ruime hervormingsplannen voor de Duitse arbeidsmarkt. Met zijn “bijbel voor de arbeidsmarkt” – later Hartz I gedoopt en nog begin dit jaar herwerkt tot Hartz IV – beloofde de VW-directeur dat de werkloosheid binnen drie jaar zou worden gehalveerd. Door meer flexibiliteit, het stimuleren van entrepreneurschap, een beperking van de steun in de tijd, het samenvoegen van gemeentelijke sociale diensten en federale werklozendiensten. Met dat programma won Schröder in september 2002 verrassend de verkiezingen.

Maar de Hartz-plannen werden een regelrechte flop. Het aantal werklozen klom boven vijf miljoen, evenveel als in 1949. De balans is (voorlopig) negatief, al liet Hartz geregeld weten dat de politieke wereld veel van zijn voorstellen verwaterde: “Er zit niet Hartz in alles waar Hartz op staat.”

Toch kan niemand eromheen dat de resultaten van drie jaar Hartz pover zijn. De arbeidsmarkt is nauwelijks dynamischer geworden. De inventiviteit uitte zich voornamelijk in het aantrekken van de geldstromen. Gemeenten dumpten hun steuntrekkers bij de werklozendiensten en verschoven op die manier hun kosten naar de federale staat. Duitsland kreeg nieuwe entrepreneurs via de zogenaamde Ich-AG‘s. Werklozen aanvaardden met graagte de subsidiëring door de overheid, maar bakten weinig van hun eenmanszaakjes.

“Ik geloof dat we deze problemen kunnen oplossen, dus was ik gefascineerd om eraan mee te werken,” zei hij in 2002. De man is zelf het levende bewijs van sociale mobiliteit op de arbeidsmarkt. Als arbeiderszoon startte hij onderaan de ladder. Hij studeerde Economie in Saarbrücken en ging aan de slag in een staalbedrijf in het Saarland. Tussendoor zat hij even in Parijs, bij een loodgietersbedrijf. Dat was tijdens mei ’68, een periode die hem koud liet. Via avondstudies werkte hij zich op tot personeelsdirecteur in het staalbedrijf. Daar werd het aantal werknemers teruggeschroefd van 38.000 naar 11.000, zonder naakte ontslagen. De operatie verliep via brugpensioenen, herscholing en herplaatsing van werknemers.

In 1993 mocht Peter Hartz zijn beproefde recept toepassen bij Volkswagen. De man was toen al jarenlang lid van de SPD én IG Metall, de machtige metaalvakbond. Volkswagen is een instituut in Duitsland en belichaamt de kruising van politieke, syndicale en ondernemersbelangen. In de raad van bestuur van VW zat op dat moment Gerhard Schröder, minister-president van Nedersaksen, de deelstaat die de belangrijkste aandeelhouder van Volkswagen is. Wat goed was voor Volkswagen, bleek ook goed voor de SPD. En omgekeerd. “Der Autokanzler” pronkt bij de voorstelling van een nieuw model hoogst persoonlijk achter het stuur. En Hartz leidde de afdeling lobbying met de federale overheid.

Hartz was sinds 1996 ook de baas van de divisie Zuid-Amerika van Volkswagen. Volgens zijn critici maakte hij er veel fouten. In 2003 bleek dat er problemen met de boekhouding waren in Brazilië. In Curitiba werd in 1999 de modernste fabriek van VW geopend. Maar ze wordt onderbenut, want de modellen Golf en A3 zijn te duur voor de lokale markt. Ook de Polo werd een flop. Het werd gelanceerd voor de budgetmarkt, maar bleek te duur.

Maar: hij zorgde voor sociale vrede bij Volkswagen. Toen hij als personeelsdirecteur aan de slag ging, werkten er volgens topman Ferdinand Piëch 30.000 mensen te veel bij het autoconcern. “Herr Dr. Hartz” vermeed ontslagen. Tienduizend mensen kregen een brugpensioen, de vierdagenweek werd ingevoerd, het loon daalde met 12 à 15 % en Volkswagen bespaarde 2 miljard mark. In 2001 kwamen er zelfs nieuwe banen bij, via de formule ‘5000-maal 5000’. Vijfduizend werknemers kregen een maandloon van 5000 mark bruto (zowat 2500 euro), waardoor het nadeel van de hoge Duitse loonkosten voor VW ietwat werd gecompenseerd.

Toch was het water soms te diep tussen personeelsdirecteur en vakbonden. In oktober 2004 werd een sociaal akkoord pas bereikt na een zware staking. Tot in 2007 zijn de lonen bevroren. De premies voor overuren dalen. Sommige werknemers zagen hun loon met een derde zakken. Maar de 103.000 werknemers kregen wel werkzekerheid tot 2011. Anders, had Hartz gedreigd, stonden er 30.000 banen op de tocht.

Met het vertrek van Peter Hartz zwol ook de kritiek. De man stelde sociale vrede boven alles. Gevolg: het personeel in Wolfsburg verdient nog steeds een vijfde meer dan bij Audi in Ingolstadt. De lonen liggen 40 % hoger dan bij de directe concurrenten. En volgens sommige analisten werken er, net als in 1993, nog steeds 30.000 mensen te veel.

Personeelsdirecteur van Volkswagen-groep moest ontslag nemen in schandaalsfeer.

Liet 10.000 mensen afvloeien zonder naakte ontslagen.

Luc Huysmans

Volgens sommige analisten werken er bij Volkswagen nog steeds 30.000 mensen te veel.