De ruimte is een opera

Fantasie kan de kiem van wetenschap en technologie zijn, en wetenschap en technologie kunnen artistieke trekjes hebben. Niet overtuigd? Dan moet u beslist de tentoonstelling Outer Space in Bonn gaan bekijken.

Het heelal en alles wat erin ronddraait, heeft door de eeuwen menig kunstenaar, filosoof, wetenschapper en ingenieur doen dromen en op ideeën gebracht. Daarover is nu een buitengewone tentoonstelling te zien in de Bundeskunsthalle in Bonn.

Outer Space telt twaalf zalen, evenveel als de tekens van de dierenriem. De eerste zaal, Lift-off, opent meteen in grandeur: terwijl op de achtergrond bulderend een raket opstijgt, kunnen de bezoekers verwijlen bij het schilderij De oorsprong van de Melkweg van Pieter Paul Rubens. Volgens een Griekse mythe ging de oppergod Zeus vreemd met Alkmene, een vrouw van vlees en bloed. Ze raakte zwanger en beviel van Herakles. Om ervoor te zorgen dat zijn zoon onsterfelijk was zoals een god, verzon Zeus een list om hem van de moedermelk van zijn echtgenote Hera te doen drinken. Die had het bedrog net op tijd door. Hera spoot haar moedermelk de hemel in, en het spoor van druppels kristalliseerde tot de sterren van de Melkweg.

Een ander pronkstuk in deze afdeling is de Liberty Bell. Die klokvormige stolp werd in 1961 boven op een Amerikaanse Mercury-raket 190 kilometer ver in de ruimte geschoten. Daarna plonsde ze in de oceaan. Tot zover liep alles zoals gepland, maar dat het luik te vroeg opensprong, was niet voorzien. Virgil Grissom, de man aan boord, kon zich nog net redden. De capsule zonk naar de zeebodem en bleef daar 38 jaar liggen. “In 1999, deels met de sponsoring van het Amerikaanse televisienetwerk Discovery Channel, werd ze naar boven getakeld”, vertelt Stephan Andreae, die samen met Claudia Dichter de tentoonstelling samenstelde. “Daarna heeft het nog zes maanden geduurd om alle mosselen eraf te krabben en ze te restaureren.”

Nu staat de Liberty Bell in Bonn te schitteren, met zicht op zijn ingewanden. Het is bijna niet te geloven dat tussen al die bekabeling een mens paste. “Je stapt er niet in,” plachten de proefpiloten te zeggen, “je trekt ze aan.”

Ariane 4

Een doek van Rubens en een opgedregde capsule: dat geeft al aan dat dit een heel gevarieerde tentoonstelling is. De bezoeker ziet op zijn tocht door de zalen ook een meteoriet, een snuif maangruis, apparaten en installaties, tekeningen, schilderijen en archeologische voorwerpen. Toch heb je nooit het gevoel dat je rondloopt in een allegaartje. Uit de verbanden kan de bezoeker afleiden hoe fantasie de kiem van wetenschap en technologie kan zijn, en hoe wetenschap en technologie artistieke trekjes kunnen hebben. Het duidelijkst is dat bij de uitgestalde motor van de Ariane 4-raket. Van dat puur functioneel ontworpen motorblok gaat een bijna surreële schoonheid uit. Het lijkt wel een gemotoriseerde kerktoren. Stephan Andreae: “Technologie kan onbedoeld mooi zijn. Er is de anekdote van de kunstenaars Marcel Duchamp, Constantin Brancusi en Fernand Léger, die in 1912 op een luchtvaarttentoonstelling in Parijs bewonderend bij een houten propeller stonden. Duchamp zou hebben gezegd: ‘Wie van ons kan de schoonheid hiervan nog overtreffen?'”

“Sieraad is onraad”

Op de tentoonstelling is heel wat Russisch en Amerikaanse materiaal uit de Koude Oorlog te zien. Dat mag niet verbazen, want die twee mogendheden waren lang in een ruimterace verwikkeld. In de zaal die daaraan gewijd is, staan onder meer een replica van de Spoetnik (niet groter dan een strandbal), het pak waarmee Neil Armstrong op de maan wandelde, het bed waarin hij sliep de eerste nacht na zijn terugkeer op aarde, en de luchtfilter die Apollo XIII bijna fataal werd (bekend van het zinnetje “Houston, we’ve got a problem“). Foto’s en tijdschriftartikels geven een idee van de heldencultus die de ruimtereizigers ten deel viel.

Een apart vertrek, dat baadt in een blauw licht, is opgedragen aan de eerste mens die stierf op een missie buiten de dampkring, de Rus Vladimir Komarov. Dankzij Amerikaanse afluisterapparatuur is zijn laatste, bevreemdende contact met de vluchtleiding opgenomen. De bezoeker kan het bandje in Bonn beluisteren. Komarov: “Sieraad is onraad”, waarop ground control antwoordt: “Jij, idioot.” Zo idioot was zijn opmerking niet, als je bedenkt dat ‘kosmos’ in het Grieks ‘sieraad’ betekent. Komarovs woorden kun je interpreteren als een filosofische waarschuwing voor de gevaren van outer space.

Als een opera

Outer Space is doorweven met creaties van zonderlinge figuren. Zoals Karl Hans Janke, die vijftig jaar lang haarfijne ontwerpen van raketsystemen, aandrijfmotoren en ruimteschepen maakte. Het grootste deel van zijn leven bracht hij in de psychiatrie door. Of de al even productieve Henry Darger, die in 15.000 waterverfpanorama’s het leven op een verre planeet documenteerde, bevolkt door meisjes met een piemeltje. Verwondering is de rode draad in deze tentoonstelling.

“We waren het er vanaf het begin over eens dat Outer Space geen didactische tentoonstelling zou worden”, zegt Stephan Andreae. “Liever bieden we de bezoekers een avontuurlijke reis aan, waarbij ze van alle kanten impulsen krijgen. Claudia zei me: ‘Stephan, we maken er een tentoonstelling als een opera van. ‘”

De ruimtes zijn afwisselend vol en minder vol, helder en verduisterd. De makers brachten dingen samen die anders nooit samen te zien zijn. Geheel in de lijn van het dadaïstische principe ‘zet een alledaags voorwerp in een museum en het wordt interessant’ krijgen de bezoekers de sokken van een astronaut te zien naast een kosmonautenhamer en een ruimte-urinoir.

Binnenhuisinrichting

Vier jaar zijn Andreae en Dichter met dit project in de weer geweest. “Daar hebben we enorm veel genoegen aan beleefd. We lazen alles wat los en vast zit over het onderwerp. We reisden naar musea, onderhandelden over bruikleenovereenkomsten en leerden een hoop boeiende mensen kennen. Zo kwamen we terecht in een voorstad van Moskou, bij Galina Balasjova. Zij ontwierp dertig jaar lang de binnenhuisinrichting van Russische ruimtetuigen: de Sojoez, de MIR en het Boeran-ruimteveer.”

Haar plannen zijn op de tentoonstelling te bezichtigen: ze tonen woon- en slaapruimten die de kosmonauten een minimum aan psychische houvast moesten bieden in hun gewichtloze toestand. Wit voor het plafond, pastelgeel voor de muren, groen voor de bodem. “Balasjova is vandaag 83, en voor de opening van Outer Space haalden we haar naar Bonn, waar ze enkele van haar lijntekeningen van toen met aquarelverf inkleurde. Ze vond het een enorme erkenning.”

A Space Odyssee

Zijn er ook stukken die ze niet konden bemachtigen? “We hadden graag De vlucht naar Egypte van Adam Elsheimer erbij gehad, een schilderij uit 1608, maar het is te fragiel om te transporteren. Het wordt getoond in een korte video, met commentaar van twee deskundigen van de Alte Pinakotek in München, waar het zich bevindt. Elsheimer wist nogal wat van sterrenkunde. De vlucht naar Egypte is het eerste schilderij in de geschiedenis waarop de nachtelijke hemel astronomisch correct is weergegeven. Elke ster staat op zijn plaats. Terwijl de onderste helft van het werk — Maria, Jozef en Jezus die onderweg zijn — is ontsproten aan de verbeelding. Boven heb je de science, onderaan de fiction. ‘

“De zaal over sciencefiction vulde zich vrijwel vanzelf”, glimlacht Stephan Andreae. “Op onze zoektocht maakten we kennis met een Franse verzamelaar, een fabrikant van speelgoed, die geregeld naar Hollywood reist om er inventarissen van sciencefictionfilms op te kopen. Een behulpzame man, en hij bezit meer materiaal dan we in onze ruimte kwijt konden.”

Liefhebbers van sciencefiction zullen hun hartenklop voelen versnellen, als ze oog in oog staan met het monster uit Alien (met ei), E.T. uit E.T. en R2-D2 en C-3PO uit Star Wars. Iets verderop staat de maanbus uit 2001: A Space Odyssee geparkeerd, naast de USS Enterprise van Star Trek en het ruimteschip uit Starship Troopers. Die laatste is zelfs als maquette gigantisch.

Indrukwekkend is het kunstwerk O van de Japanner Hiroyuki Masuyama. Het is een lichtdichte, holle bol van kersenhout, waar je op kousenvoeten in mag. Het luik sluit, en vervolgens zie je een fonkeling om je heen, alsof je in het firmament zweeft, zoals het sterrenkind aan het einde van de film 2001: A Space Odyssee. De titel slaat niet alleen op de omtrek van het kunstwerk, maar ook op de ‘o’ die je slaakt van verwondering.

Von Braun

Amusant, verbluffend, dramatisch, verrassend, welja, Outer Space heeft iets van een opera. Maar de tentoonstellingsmakers verhelen niet dat de ruimtevaart vanaf het begin politiek erg beladen was. Niet alleen omdat de ruimtewedloop tussen de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten ook een ideologische race was, ook omdat de eerste raket wapentuig was van de nazi’s.

Die worden vertegenwoordigd door de geknakte neus van een Aggregat-4raket, de latere V2. Bij de ontwikkeling van dat wapen kwamen 20.000 dwangarbeiders om — meer dan het aantal slachtoffers dat de V2 maakte. Rond de Aggregat-4 hangt een fotogalerij van de geniale raketingenieur Wernher Von Braun, die eerst voor de nazi’s werkte en daarna voor de NASA. Onder zijn leiding werd de Saturn V-draagraket in de steigers gezet.

Final countdown

Als de eerste ruimte als titel Lift-off heeft, dan is het maar logisch dat de laatste Final countdown heet. Daar staat een installatie die de tijd aftelt totdat de zon ontploft. We hebben nog ongeveer 5 miljard jaar te gaan. Als uitsmijter is er een werk van Ilya Kabakov: een sovjetflat propvol propagandaposters, met in het midden een stoel in een katapult, en daarboven een gat in het plafond: de bewoner heeft de ontsnappingssnelheid gehaald.

Outer Space is een speelse, veelzijdige tentoonstelling. Ze is bevattelijk, en heeft toch net genoeg weerbarstigheden in huis om je gedachten nu en dan in een baan rond de aarde te sturen. U moet er wel voor naar Bonn, maar als het over het heelal gaat, zijn afstanden heel relatief.

Outer Space loopt tot 22 februari in Bundeskunsthalle in Bonn, www.bundeskunsthalle.de.

FILIP HUYSEGEMS IN BONN

Verwondering is de rode draad in deze tentoonstelling.

Karl Hans Janke, die vijftig jaar lang haarfijne ontwerpen van raketsystemen maakte, bracht het grootste deel van zijn leven in de psychiatrie door.

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content