De perfecte leugen

Bedrog in het huwelijk, in het zakendoen, op het werk en in de politiek? Paul Ekman leert hoe perfect te liegen. En toont vooral aan hoe fraudeurs, oplichters en andere zwendelaars te ontmaskeren.

Wat moet je doen als je vrouw plots achter je opdoemt tijdens een telefoongesprek met je minnares? Waarschijnlijk heeft ze helemaal geen amoureus gebazel, geen naam en geen afspraak gehoord, maar je bent niet zeker welke woorden ze wel opgevangen heeft. Wie was het? Verkeerd verbonden? Waarom moest je dan nog zoveel uitleggen? De meeste betrapten proberen te zeer hun best te doen om zich normaal te gedragen. Door die nadruk krijgt het gewone iets krampachtigs en dreigen ze zich te verraden.

Paul Ekman legt de talloze mogelijke reacties en de consequenties ervan uitvoerig uit in De leugen ontmaskerd. Daarmee is er eindelijk een Nederlandse vertaling voorhanden van het spraakmakende boek Telling Lies, waarmee Ekman al in 1985 in een eerste versie uitpakte. In 1992 actualiseerde hij zijn werk, wat hij nogmaals deed voor deze Nederlandse editie. Hij voegde er zelfs een behoorlijk lang hoofdstuk aan toe over het jongste onderzoek omtrent liegen en leugenontmaskering.

Ekman is hoogleraar Psychologie aan de Universiteit van Californië in San Francisco, maar geniet vooral faam met zijn baanbrekend onderzoek naar het gedrag van leugenaars. Met video-opnames van gesprekken registreert hij nauwgezet het geringste gebaar en de kleinste verschuiving in de gelaatsexpressie. Zelfs de lichtste beweging van de wenkbrauwen kan een leugenaar ontmaskeren. In die observaties gelooft hij overigens veel meer dan in de leugendetector. Dat apparaat kan zelfs eerlijke mensen met angst om niet geloofd te worden, aan de schandpaal nagelen.

De waarheid liegen. Voor de scheveschaatsrijders wordt het pas echt interessant wanneer Ekman adviseert hoe je je wel hoort te gedragen om niet door de mand te vallen. Je paniek verbergen blijkt het moeilijkste. Dan begin je misschien wel te stotteren of je kraamt een ongeloofwaardig verhaal uit, waardoor je pas echt verdacht wordt. Als kalm blijven niet werkt, kan je je er met een kwinkslag vanaf maken. Je zou er zelfs kunnen uitflappen: “Oh, ik sprak met mijn minnares, ze belt me elk uur op. Ik ga namelijk drie keer per dag met haar naar bed en daarom moeten we voortdurend contact houden om alles te organiseren.” Door de waarheid te overdrijven, zet je je partner voor joker en maak je het haar moeilijk om haar wantrouwen te volharden.

Ekman geeft een reëel voorbeeld van een politie-informant die door een maffiosi ontmaskerd dreigde te worden. Eens hij doorhad dat de gangster hem verdacht afluisterapparatuur te verbergen, grapte hij: “Laten we vanavond maar niet naast de jukebox gaan zitten, want ik krijg daar almaar waardeloze opnames.” Hij voegde er nog enkele grappen aan toe, waardoor de gangster zich belachelijk zou maken, mocht hij de verklikker nog steeds niet vertrouwen.

De waarheid liegen kan helpen, maar is uiteraard niet altijd bruikbaar. Vaak helpt een ontwapenende glimlach nog het best. Humor heeft al heel wat verstokte leugenaars, oplichters en andere bedriegers grote diensten bewezen.

Het toneel van Hitler. Een leugen tijdig ontmaskeren, kan historische gevolgen hebben. Wat zou er, bijvoorbeeld, gebeurd zijn als de Britse eerste minister Neville Chamberlain de leugens van Adolf Hitler doorzien had tijdens hun ontmoeting op 15 september 1938? De dialoog leek een ultieme kans om een nieuwe wereldoorlog te voorkomen. Zo’n half jaar eerder waren de Duitse troepen Oostenrijk binnengemarcheerd. Drie dagen voor het gesprek met Chamberlain had Hitler een deel van Tsjechoslowakije opgeëist en rellen uitgelokt in dat land. Voor de Führer kwam het erop aan de Tsjechen ervan te weerhouden hun leger te mobiliseren. In het geheim had hij de inval in Tsjechoslowakije al bevolen, maar Duitsland had nog een paar weken nodig om de mobilisatie af te ronden. Om tijd te rekken, verzweeg Hitler zijn oorlogsplannen voor Chamberlain en gaf hij hem zijn woord dat de vrede bewaard kon blijven als de Tsjechen aan zijn eisen zouden voldoen.

Chamberlain trapte er met beide voeten in. Hij vroeg de Tsjechen hun leger niet te mobiliseren, zolang er een mogelijkheid was om met Hitler te onderhandelen. Na zijn ontmoeting schreef hij aan zijn zuster: “Ondanks de hardheid en meedogenloosheid die ik in zijn gezicht meende te zien, kreeg ik de indruk tegenover een man te staan waarop je, als hij eenmaal zijn woord heeft gegeven, kunt vertrouwen.”

Ekman legt uit dat Hitler een geboren toneelspeler was. Bovendien vroeg Chamberlain als het ware om misleid te worden. Hij wilde immers graag geloven dat Hitler geen oorlog wilde beginnen. Als hij dat niet geloofde, had hij moeten toegeven dat zijn appeasementpolitiek was mislukt. In eerste instantie had ook de bedrogene er belang bij dat de fatale beoordelingsfout bleef bestaan.

Paul Ekman, De leugen ontmaskerd. Nieuwezijds, 366 blz., 1160 fr.

Luc De Decker