‘De invoering van de euro was een vergissing’

De Duitse topeconoom Kai Konrad is onverbiddelijk als het over de euro gaat. De divergentie tussen de lidstaten wordt alleen maar groter. Een scenario waarbij de eurozone uiteenvalt, sluit hij niet uit.

Een hippe brilmontuur, een getailleerd wit hemd en een nauwsluitende jeansbroek. Het beeld dat Kai Konrad uitstraalt, heeft niets gemeen met het imago van een grijze professor economie. Toch is hij een van de invloedrijkste economen in Duitsland, als baas van het departement openbare financiën van het Max Planckinstituut en als voorzitter van de raad van economen, die minister van Financiën Wolfgang Schäuble moet adviseren.

Stuurt de nieuwe regering van Angela Merkel echt aan op een verandering van het Duitse economische model, met een groei die meer gestimuleerd wordt door de binnenlandse vraag dan door de export?

KAI KONRAD. “Ook al beschikt de nieuwe regering over een ruime meerderheid in het parlement, het zou me ten zeerste verwonderen, mocht ze Duitsland een andere weg opsturen. Kanselier Merkel heeft nog altijd de teugels in handen, net als minister van Financiën Schäuble. Kijk naar de opstelling van Duitsland tegenover de eurobonds. Daarin is sinds de verkiezingen geen verandering gekomen. Het is nog altijd nein. Er wordt in Duitsland veel gesproken over ongelijkheden en fiscale onrechtvaardigheid, maar ik denk dat dat eerder een kwestie van aanvoelen is dan een statistische realiteit. Het Duitse belastingsysteem is veel meer verdelend dan dat van de meeste andere Europese landen. Ook op dat gebied verwacht ik weinig.”

In de nieuwe coalitie is er veel sprake van sociale hervormingen. Is dat dan geen manier om de koopkracht op te vijzelen en de Duitse groei een duwtje te geven?

KONRAD. “Uiteraard moet elke werknemer fatsoenlijk kunnen leven, maar het is niet noodzakelijk een kwestie van lonen: de herverdeling moet haar werk kunnen doen. Als de prijs van een product dat op de markt verkocht wordt lager is dan wat het kost om het te produceren en onvoldoende is om het loon van wie het geproduceerd heeft te dekken, dan moet de onderneming gewoon die activiteit staken en dus de werknemer op straat zetten.

“De invoering van een minimumloon van 8,50 euro per uur leidt tot een stijging van het gemiddelde Duitse loon met 5 procent. De concurrentiekracht van de Duitse exportbedrijven zal daar nauwelijks onder lijden, want de lonen zijn daar al beduidend hoger. Bovendien loopt een aantal sectorakkoorden nog tot 2016 en zelfs 2017.

“Minder gekwalificeerde activiteiten, vooral in de oostelijke deelstaten, worden bijzonder zwaar getroffen. In die regio’s is een stijging van de werkloosheid onvermijdelijk. De invoering van een uniform minimumloon over het hele grondgebied is economische nonsens omdat de levensduurte en de huisvestingskosten verschillen van deelstaat tot deelstaat. De Bundesbank en de meeste economen die de regering adviseren, vrezen de gevolgen voor de werkgelegenheid. We moeten de lonen op normale wijze laten bepalen in onderhandelingen tussen werkgevers en werknemers, sector per sector.”

Is het minimumloon geen reactie op de vraag van sommige Europese partners? Zij verwachten veel van een minder sobere Duitse consument en vrezen voor Duitse hypercompetitiviteit, gezien Duitslands enorme overschotten op de lopende rekening.

KONRAD. “Het minimumloon mag geen maatregel van buitenlands beleid zijn. Ik denk niet dat je een land kunt verwijten te concurrerend te zijn. Het is juist dat er in Europa een probleem rijst over de omvang van het overschot op de lopende rekening van Duitsland. Dat ligt tegenwoordig dicht bij 7 procent van het bruto binnenlands product. De Europese Commissie en zelfs de Amerikaanse regering hebben daar al op gewezen. Als je kijkt naar de langetermijnstatistieken, dan zie je dat het Duitse overschot op de handelsbalans drie of vier jaar na de invoering van de euro is beginnen op te zwellen, net op het ogenblik dat kanselier Gerhard Schröder werk maakte van zijn plannen om de arbeidsmarkt te hervormen.

“Waar ligt dan de schuld? Bij de invoering van de euro of de hervormingen van Schröder? Eerlijk gezegd denk ik niet dat de intra-Europese onevenwichten opgelost kunnen worden door de arbeidskosten in Duitsland op te voeren. Vanuit strikt Duits oogpunt ligt de oplossing voor het te grote overschot uiteraard bij de opwaardering van de eenheidsmunt, waardoor de export minder concurrerend wordt. Maar zo’n opwaardering dreigt tegelijk de toestand in heel wat Europese landen nog te verergeren.”

Hebt u kritiek op de eenheidsmunt?

KONRAD. “De invoering van de euro was gewoon een vergissing. Het is een slechte vernieuwing waarover niet verstandig nagedacht is. Het is duidelijk dat het monetaire beleid van de Europese Centrale Bank (ECB) te laks is voor de Duitse conjunctuur, terwijl het dat niet is voor Spanje en Griekenland. Net zoals de ECB te toegeeflijk was voor de zuiderse landen bij hun toetreding en dat heeft geleid tot de scherpe stijging van de kredieten, de vorming van vastgoedbubbels en de overdreven schuldenlast van sommige landen. In tegenstelling tot wat de architecten van de euro lieten verstaan, is Euroland geen optimale muntzone.

“Het heeft allemaal ook te maken met de wijze waarop de arbeidsmarkt functioneert en geregeld is in de lidstaten van de Unie. In de loop van de jaren hebben de loonverschillen, en dus ook de verschillen in inflatievoet, Duitsland meer en andere landen duidelijk minder concurrentieel gemaakt.

“Men heeft een monetair systeem gewild dat geënt is op dat van de Bundesbank, met zeer lage rentevoeten, zonder in elk land de instellingen en de regelgeving grondig aan te passen. Men heeft dus de noodzaak tot aanpassing onderschat en dat heeft geleid tot de divergenties van concurrentiekracht, eenheidskosten van arbeid, groei, enzovoort.

“De vraag is nu of die verschillen tussen Noord- en Zuid-Europa snel weggewerkt kunnen worden. Ik denk het niet. Europa dreigt in Italiaanse toestanden te verzeilen, met een rijk en nijver noorden dat een arm en gedesindustrialiseerd zuiden onderhoudt met fiscale en financiële transfers. Ondanks die overheveling van stapels publiek geld zijn de regio’s in het zuiden van het schiereiland er nooit in geslaagd de levensstandaard van de noordelijke gewesten te bereiken.”

Is de eurocrisis voorbij?

KONRAD. “Ik denk het niet. De ECB heeft wel de symptomen van de crisis aangepakt, maar die behandeling heeft een nog ergere ziekte uitgelokt. Het beruchte OMT-programma, dat in september 2012 door Mario Draghi werd voorgesteld en bepaalt dat de ECB in geval van een speculatieve aanval onbeperkt staatsobligaties kan inkopen op de secundaire markt, komt er eigenlijk op neer dat aan de meest kwetsbare landen een blanco cheque gegeven wordt.

“Artikel 125 van het Europees verdrag is nochtans duidelijk: het verbiedt elke vorm van bail-out. Met andere woorden, het is de Europese instellingen en de lidstaten verboden de financiële verplichtingen van een andere lidstaat over te nemen. De OMT van Draghi blaast dat artikel op omdat de ECB verklaard heeft dat ze alles in het werk zal stellen om een land dat op de rand van de instorting staat te redden. Europa is duidelijk aanbeland bij wat de Nobelprijswinnaar voor de Economie James Buchanan het ‘dilemma van de Samaritaan’ noemt: de zekerheid dat je, wat er ook gebeurt, geholpen wordt door de ECB dreigt de bereidheid van sommige landen om hun openbare financiën weer in evenwicht te brengen te ondermijnen. Als een crisis uitbreekt, is de ECB verplicht nog massaler tussen te komen. Dat vormt een aanzienlijke bedreiging voor haar geloofwaardigheid en voor de levenskansen van de euro. Het bail-outsysteem is uiterst pervers.”

Is het mogelijk dat de eurozone uiteenspat?

KONRAD. “Uiteraard, het is een scenario waar we ons allen op moeten voorbereiden, al wens ik het zelf niet. Ik stel een zekere moeheid vast bij de leden van de monetaire unie. Moeheid in het zuiden van Europa, waar de budgettaire bezuinigingen en de interne devaluaties — de daling van de lonen en de kosten om de concurrentiekracht te herstellen — zich vertalen in een toename van de armoede en het populisme. In sommige landen zijn de economische toestand en de stijging van de werkloosheid ondraaglijk geworden.

“Maar ik stel ook vermoeidheid vast in het noorden van Europa, dat het beu wordt de landen in het zuiden te hulp te snellen. Een aantal van die financieel ‘gezonde’ kleine landen zou tot het besluit kunnen komen dat het systeem niet langer houdbaar is en dat hun toekomst buiten de eurozone ligt. Duitsland zal dan verplicht zijn te volgen, maar zelf zal het de verantwoordelijkheid voor het opblazen van de euro niet willen nemen. Politiek gesproken en gezien de geschiedenis van de twintigste eeuw kan het dat niet. Wat absoluut gevrijwaard moet worden, is het Europese project, niet noodzakelijk de euro.”

BÉATRICE MATHIEU (L’EXPANSION)

“Europa dreigt in Italiaanse toestanden te verzeilen, met een rijk en nijver noorden dat een arm en gedesindustrialiseerd zuiden onderhoudt met fiscale en financiële transfers”

“De ECB heeft wel de symptomen van de crisis aangepakt, maar die behandeling heeft een nog ergere ziekte uitgelokt”