‘Hoe meer empathie, hoe meer je in eigen vlees snijdt’

‘Bij zakendoen komt het er niet altijd op aan anderen te helpen of samen te werken. Soms kan er maar één winnaar zijn.’ Dat zegt Marc Buelens, professor-emeritus aan de Vlerick Business School.

Hoe meer onze economie verschuift van een productie-economie, waar de omgang met dingen centraal staat, naar een diensteneconomie en een beleveniseconomie, hoe belangrijker het wordt dat managers scoren op interpersoonlijke intelligentie. Hoe haal je resultaten via de overige spelers in je netwerk? Hoe meer robots de dinggerichte elementen overnemen, hoe meer leiderschap en beïnvloeding zullen wegen.

De laatste jaren zijn verscheidene boeken verschenen die de lof zingen of de gevaren beschrijven van empathie. Voor een succesvolle populistische politieke carrière lijkt empathie met bijvoorbeeld vluchtelingen geen al te sterke troef, maar iedere politicus weet dat de laarzen aantrekken en slachtoffers van overstromingen bezoeken een weldaad is als je dat werkje opknapt vlak voor een verkiezing. Kiezers houden dan plots wel van politici die meevoelen, ook al zijn misschien net die politici verantwoordelijk voor de ramp, bijvoorbeeld door een gebrek aan investeringen of een lakse houding tegenover illegale woningen.

Enkele weken geleden verscheen een overzicht van meer dan driehonderd studies over de vraag of empathie een voordeel is of niet. Het is vooral belangrijk dat je een onderscheid maakt tussen hoofd en hart. Een probleem vanuit het perspectief van de ander bekijken (perspective taking, wat we zullen vertalen als ‘perspectief houden’) is een cognitieve benadering. Je stapt in andermans schoenen en je bekijkt de wereld door zijn bril. Als je daarbij ook de gevoelens van die ander ervaart (ik voel je pijn, ik deel in je vreugde) wordt gesproken van empathie.

Vaak worden beide concepten als synoniem gezien, maar stilaan wordt duidelijk dat vooral je ‘hoofd’ of vooral je ‘hart’ gebruiken tot verschillende resultaten kan leiden. En beide processen lijken ook verschillende nadelen te hebben. Te veel hoofd wordt al snel ijskoud en machiavellistisch, en te veel hart wordt heel snel oneerlijk, wanneer alle aandacht of alle beloningen gaan naar een individu dat toevallig echt meelijwekkend overkomt. Iedereen herinnert zich wel massacampagnes om één enkel kind een peperdure (en helaas vaak uitzichtloze) behandeling te garanderen, terwijl honderden andere kinderen verstoken blijven van gewone geneeskunde.

Uit de overzichtsstudie bleek dat het onderscheid wel degelijk relevant is. Perspectief houden en empathie zijn verschillende begrippen die slechts voor een relatief klein deel overlappen, behalve als het erop aankomt een ander te helpen. Dan zijn beide (aan te leren!) gedragspatronen positief en, zoals te verwachten was, helpt empathie nog meer dan perspectief houden.

Maar bij zakendoen komt het er niet altijd op aan anderen te helpen of samen te werken. Soms kan er maar één winnaar zijn, soms worden schaarse goederen verdeeld en gaat alles wat jij krijgt ten koste van mij. En dan draait het plaatje. Wie in zulke situaties empathie toont, krijgt terecht het etiket ‘softie’ opgeplakt – en krijgt al te snel het deksel op de neus.

Hoe meer empathie, hoe meer je in eigen vlees snijdt. Hoe meer je dan perspectief kan houden, hoe meer je scoort. Het helpt dan wel degelijk in het hoofd van de andere partij (‘de tegenstrever’) te kruipen. Maar daar moet het stoppen. En spijtig voor alle mensgerichte leiderschapstheorieën: dat effect is nog wat sterker voor wie zich in een machtssituatie bevindt. Het is handig als je je als baas kan verplaatsen in de situatie van een medewerker, maar het keert zich tegen je als je te veel de pijn van die medewerker voelt, zoals elke manipulatieve medewerker (en die bestaan uiteraard ook) allang weet. Uiteraard mag je meeleven met je hele wezen, met je hart én je hoofd. Dat siert je als mens, maar je kent toch maar beter de risico’s.

Vergeet vooral niet: perspectief houden en empathie kunnen worden aangeleerd, maar soms is het nog belangrijker bepaalde gewoontes af te leren, zoals elke pas gepromoveerde chef je kan vertellen.