Hoe Europese lidstaten Amerikaanse handelssancties tegen Iran willen omzeilen

Terwijl de Verenigde Staten en Iran steeds dieper in een handels- en gewapende oorlog verzinken, proberen Europese lidstaten achter de rug van de Verenigde Staten hun handelsrelaties met Iran in stand te houden en de nucleaire deal met het land in leven te houden.

Een jaar geleden zetten Frankrijk, Duitsland en het Verenigd Koninkrijk INSTEX op. Dat is een handelskanaal waarmee Europese bedrijven hun handel met Iraanse bedrijven kunnen voortzetten, buiten het zicht van de Verenigde Staten. In december traden ook België, Denemarken, Finland, Nederland, Noorwegen en Zweden toe.

Nadat de Amerikaanse president Donald Trump in 2018 nieuwe handelssancties aan Iran had opgelegd, zette dat het mes op de keel van alle bedrijven die handel drijven met Iran. Trumps handelssancties verbieden niet enkel Amerikaanse bedrijven zaken te doen met hun Iraanse evenknieën. De sancties verbieden Amerikaanse bedrijven en banken ook zaken te doen met alle bedrijven uit andere landen die handelsrelaties hebben met Iran. Zo loopt bijvoorbeeld een Duitse industriebedrijf dat uitvoert naar Iran een risico op Amerikaanse handelsboetes.

Daarmee heeft Trump onrechtstreeks alle bedrijven die ook maar iets met Iran te maken hebben, in de tang. Zij hebben een keuze: zaken doen met de Verenigde Staten of met Iran. Grote multinationals zoals het Franse Total en het Duitse Siemens hebben daardoor hun investeringen in Iran stilgelegd of opgeschort. Het feit dat de Amerikaanse dollar de wereldreservemunt is waarmee bijna alle internationale financiële transacties gebeuren, maakt die Amerikaanse handelssancties alleen maar efficiënter.

Het Belgische bedrijf Swift is een goede illustratie van hoe ver de gevolgen daarvan reiken. Swift voorziet in een communicatienetwerk waarlangs banken wereldwijd boodschappen naar elkaar kunnen sturen. Het is een vaste waarde in het internationale betaalverkeer. Meer dan 11.000 banken zijn erop aangesloten. Met de Amerikaanse sancties werd Swift verplicht alle Iraanse banken en ook de centrale bank af te koppelen van zijn netwerk. Dat deed het weliswaar onder expliciet protest.

Kanaal voor ruilhandel

INSTEX is een kanaal om de handelssancties tegen Iran en mogelijke Amerikaanse boetes te omzeilen. Het staat voor Instrument in Support of Trade Exchanges. De Europese lidstaten willen er ook de afspraken met Iran over zijn nucleaire programma mee in leven houden. Die nucleaire deal, officieel bekend als het Joint Comprehensive Plan of Action, werd in 2015 door president Barack Obama afgesloten. Hij schortte er de handelssancties tegen Iran mee op, dat als tegenprestatie zijn nucleaire programma moest afbouwen. In mei 2018 maakte president Trump rechtsomkeer door de Verenigde Staten terug te trekken uit het JCPOA en Iran opnieuw handelssancties op te leggen.

INSTEX is in essentie een systeem dat ruilhandel mogelijk maakt zonder dat er internationaal betalingsverkeer aan te pas komt. Bedrijven die via INSTEX handelen, hoeven geen grensoverschrijdende financiële transacties te doen. Zo omzeilen ze het Amerikaanse financiële systeem en de mogelijke handelssancties.

In de praktijk is INSTEX een matchingsysteem dat transacties intern met elkaar afstemt. een Europese aankoop van Iraanse olie kan worden gekoppeld aan de Iraanse aankoop van Europese geneesmiddelen. Het Europese energiebedrijf dat Iraanse olie koopt, betaalt niet de Iraanse olieleverancier maar wel het Europese farmabedrijf dat geneesmiddelen naar Iran uitvoert. Omgekeerd betaalt de Iraanse geneesmiddelenimporteur het Iraanse oliebedrijf.

Extreme discretie

INSTEX bestaat een jaar, maar men weet heel weinig over de werking en het gebruik ervan. De website alleen al zegt genoeg over hoe discreet men het wil houden. Bedrijven die het gebruiken, zullen dat niet aan de grote klok hangen om Amerikaanse handelsboetes te vermijden. Men verwacht in de eerste jaren dat vooral kleine bedrijven die weinig met de Verenigde Staten handelen, INSTEX zullen gebruiken.

Voor Vlaanderen zal de impact van INSTEX relatief beperkt zijn. Volgens de cijfers van Flanders Investment and Trade staat Iran op plaats 60 in de ranglijst van Vlaamse uitvoer en plaats 88 voor invoer. In 2018 heeft Vlaanderen voor 385 miljoen euro naar Iran uitgevoerd, waarvan het merendeel machines en geneesmiddelen. De Iraanse invoer naar Vlaanderen bedroeg 113 miljoen euro en bestond vooral uit kunststoffen en metalen.

Voor de Europese Unie ziet het handelsplaatje met Iran er hetzelfde uit. Het land staat op plaats 36 als uitvoerbestemming en op 37 als land van invoer. Het handelsvolume tussen de Europese Unie en het Aziatische land was in 2018 goed voor 18 miljard euro, waarvan de helft uitvoer en de helft invoer.

Omdat INSTEX volledig buiten het dollargedreven financiële systeem loopt, zien sommigen er een belangrijke poging in om de rol van de dollar als wereldreservemunt aan te vallen.