Zeven technieken om een kind te onterven

Ouders die overwegen een of meer kinderen deels te onterven, hebben daar doorgaans een goede reden voor. Een nieuwe wet wil die ouders meer speelruimte geven.

Advocaten en notarissen krijgen steeds meer ouders over de vloer die zich afvragen of ze een kind deels of zelfs helemaal kunnen onterven. Sommige van die ouders zijn vervreemd van hun kinderen en hebben geen of nauwelijks contact met hen. Het kan ook gebeuren dat een kind een berg schulden heeft gemaakt, zodat de erfenis enkel zou dienen om een bodemloze put te vullen. Andere ouders willen een gehandicapt kind meer geven dan hun andere kinderen, zodat het later zeker niets te kort komt.

De huidige regeling

Het Burgerlijk Wetboek, dat dateert uit de tijd van Napoleon, bepaalt heel duidelijk dat het onterven van kinderen niet mogelijk is. Kinderen zijn zogenoemde reservataire erfgenamen: ze hebben altijd recht op een minimaal deel van de erfenis, ongeacht hun afstamming.

Het deel van de reserve hangt af van het aantal kinderen. Is er één kind, dan heeft dat een reserve van de helft; het beschikbare deel is dan de andere helft van de nalatenschap. Bij twee kinderen is dat ieder een derde (het beschikbare deel is dan het overblijvende derde van de nalatenschap); bij drie kinderen of meer bedraagt de reserve drie vierde (het beschikbare deel is dan een vierde van de nalatenschap). Als er bijvoorbeeld vier kinderen zijn, hebben ze ieder recht op een reserve van drie zestiende (drie vierde gedeeld door vier), en kunnen de ouders vrij beschikken over een vierde van de nalatenschap.

Nieuwe wet op komst

In een nieuw wetsvoorstel dat de werkgroep Erfrecht van de Commissie voor Justitie heeft uitgewerkt, wordt de reserve van de kinderen kleiner. De ouders zouden dan minstens de helft van hun erfenis moeten nalaten aan hun kinderen, ongeacht het aantal kinderen. De andere helft kunnen ze nalaten aan wie ze willen. Er verandert weinig voor ouders die één kind hebben, maar wie twee, drie of meer kinderen heeft, krijgt meer speelruimte. De wet bepaalt ook dat erfgenamen een deal kunnen sluiten over de nalatenschap – wat momenteel niet kan – wat nieuwe mogelijkheden schept om creatieve oplossingen te zoeken.

In de praktijk

Ouders kunnen een kind dus nooit helemaal onterven, ook niet als de nieuwe wet wordt aangenomen. Toch zijn er wettelijke technieken waarmee kinderen een deel van een nalatenschap kan worden ontnomen. We beperken ons tot de eenvoudigste en gaan niet in op ingewikkelde, dure en exotische constructies die achteraf vaak toch niet sluitend blijken te zijn.

1. Een ontervend testament opmaken

Een testament opmaken is een eenvoudige en goedkope manier om een kind deels te onterven. Maar veel manoeuvreerruimte is er niet. Hoe meer kinderen er zijn, hoe minder speling er is. Ouders die drie of meer kinderen hebben, kunnen slechts over een kwart vrij beschikken. Met de nieuwe wetgeving zou dat de helft worden.

2. Alles opdoen met een lijfrente

Ouders die al hun kinderen willen onterven, kunnen hun hele nalatenschap opmaken, zodat er niets van overblijft. Dat valt te combineren met een lijfrente. Ze kunnen hun appartement of hun beleggingsportefeuille dan bijvoorbeeld aan een verzekeraar of een bank geven in ruil voor een levenslange maandelijkse rente, tot het ogenblik dat ze overlijden, ongeacht of ze 66 jaar of 100 jaar worden. Hoe ouder de verzekerde is als hij het contract sluit, hoe hoger de periodieke uitkering is. Dat is logisch, want het risico dat de verzekeraar lang moet betalen, wordt dan kleiner. Heel wat verzekeraars en banken bieden zulke renteniersproducten aan.

3. Af en toe schenken

Het gebeurt vaak dat ouders af en toe iets schenken aan een van hun kinderen. Een schenking kan gebeuren ‘als voorschot op de erfenis’ (er is dan volledige gelijkheid onder de kinderen) of ‘buiten erfdeel’ (de bedoeling is dan een of meer kinderen te bevoordelen). Met het beschikbare deel doen ze wat ze willen, maar zoals gezegd wordt na het overlijden van de erflaters gekeken naar de fictieve erfmassa (inclusief de schenkingen) om na te gaan of het reservataire gedeelte van een of meer kinderen is aangetast. Is dat het geval, dan kunnen de benadeelde kinderen een inkorting vorderen. Daarom is schenken in principe geen middel om te onterven, want de ouders kunnen niet buiten het reservataire deel. Maar in de praktijk zijn schenkingen via een handgift of zelfs een bankgift na vijftien, twintig of zelfs dertig jaar vaak in de vergetelheid geraakt.

4. Onterven met een tak21 of tak23

Vaak wordt een tak21- of een tak23-beleggingsverzekering gebruikt om de wettelijke reserve te omzeilen. De verzekerde laat dan in het contract opnemen dat het hele bedrag naar een bepaalde erfgenaam gaat als hij overlijdt. Die techniek was perfect wettig, maar het Grondwettelijk Hof oordeelde in 2008 dat een tak21 en een tak23, die eigenlijk spaarproducten in een verzekeringsjasje zijn, de wettelijke regels voor de reserve niet konden opzijzetten, en dus niet konden dienen om te onterven. De wetgever bepaalde daarop dat de erfgenaam die minder krijgt dan zijn wettelijke reserve kan eisen dat het bedrag dat de verzekeraar uitkeert, wordt ingekort. De nieuwe wet bepaalt wel dat van schenkingen via levensverzekeringen wordt vermoed dat ze ‘buiten erfdeel’ gebeuren, tenzij anders is bepaald. Als de verzekeringsnemer de gelijkheid van zijn kinderen wil respecteren, moet hij uitdrukkelijk aangeven dat de begunstiging een ‘voorschot op erfenis’ is.

5. Een minimaal eigen vermogen

Als echtgenoten getrouwd zijn met een scheiding van goederen en het te onterven kind uit een vorig huwelijk of een vorige relatie stamt, wordt vaak het eigen vermogen verlaagd. Ook wettelijk en feitelijk samenwonende partners kunnen voor die techniek kiezen. De partner die een kind uit een vorige relatie wil onterven, zet zijn vermogen zo veel mogelijk op de naam van de andere partner en laat zo weinig mogelijk op de zijne staan. Gewoon schenken aan de huwelijkspartner is geen goede oplossing, want de reserve van het kind wordt berekend op de fictieve nalatenschap, inclusief de schenkingen dus. Het eigen vermogen wordt het beste in kleine stappen afgebouwd. Deze techniek heeft een keerzijde, want de ene partner is met handen en voeten gebonden aan de andere partner op wiens naam zijn vermogen staat. Hij verliest bijna alle controle. In de praktijk wordt de techniek daarom vaak gecombineerd met andere constructies, zoals een maatschap. Door de statuten van de maatschap op maat te maken, kan de partner met een beperkte inbreng toch voldoende controle inbouwen, zodat alle beslissingen gezamenlijk moeten worden genomen. Het is raadzaam daarvoor te rade te gaan bij een specialist, zoals een notaris of vermogensbeheerder.

6. Schenken met voorbehoud van vruchtgebruik

Als ouders een van hun kinderen willen bevoordelen – bijvoorbeeld een gehandicapt kind dat veel zorg nodig heeft – is onterven mogelijk als de andere kinderen daarmee akkoord gaan en als het gaat om een schenking met voorbehoud van vruchtgebruik – of onder de last van een lijfrente – ten voordele van het bevoordeelde kind. Stel dat ouders twee kinderen hebben, van wie er een gehandicapt is. Ze willen het gehandicapte kind bevoordelen en het andere kind is het daarmee eens. Ze kunnen het grootste deel van hun beleggingsportefeuille (bijvoorbeeld 80%) dan schenken aan het gehandicapte kind met een voorbehoud van vruchtgebruik. Dat heeft als voordeel dat de ouders de intresten en de dividenden blijven krijgen, zolang ze leven. Als het andere kind instemt met de schenkingsakte, is dat kind in feite deels onterfd.

7. Beding van aanwas

Een efficiënte techniek om te onterven is te werken met een zogenoemd beding van aanwas. Die techniek kan zowel worden gebruikt voor roerende goederen (zoals een beleggingsportefeuille) als voor onroerende goederen (zoals een appartement). De langstlevende – vaak de levenspartner – wordt na het overlijden van de ander de eigenaar van alle goederen waar het beding van aanwas betrekking op heeft. Het gaat om een kanscontract, omdat vooraf niet bekend is wie het eerst overlijdt. Een beding van aanwas moet volgens strikte regels gebeuren. Het is dus belangrijk zich te laten bijstaan door een expert.

Johan Adriaens en Johan Steenackers