‘De vrolijke jaren zestig komen nooit meer terug in Amerika’

De globalisering heeft de ongelijkheid groter gemaakt en bedreigt de middenklasse. Het is de verdienste van de brexiteers en Donald Trump dat ze het establishment met zijn neus op die feiten hebben gedrukt. Maar Branko Milanovic, een vooraanstaand onderzoeker naar ongelijkheid, verwacht weinig heil van de nieuwe Amerikaanse president.

De Servisch-Amerikaanse econoom Branko Milanovic wordt wereldwijd op handen gedragen. Eerder dit jaar publiceerde hij zijn boek Global Inequality. A New Ap- proach for the Age of Globalization. Milanovic is hoogleraar in New York, waar hij ook woont.

De overwinning van Donald Trump zag hij niet aankomen. Trends sprak hem zowel voor als na de verkiezingsuitslag. Een week voor de spectaculaire overwinning van de zakenman uit New York zei Milanovic nog: “Er komt geen regering-Trump. Als het iemand anders was geweest dan de persoon Trump, had die een goede kans gemaakt. Maar Trump beledigt zoveel mensen. Als hij zich aan de politieke mores had gehouden, had hij misschien kunnen winnen.”

Maar de outsider hield zich niet aan de politieke conventies en won toch. “Ik was zeer verbaasd”, zegt Milanovic. “Ik was in Londen voor een groot diner met de Europese Bank voor Wederopbouw en Ontwikkeling. Maar de Amerikaanse verkiezingen waren niet eens een onderwerp voor de verzameling prominente economen die daar aanwezig waren. Ik hoorde het nieuws natuurlijk direct in de ochtend. Dat was een schok voor me.”

Verliezers van de globalisering

Gevraagd naar het waarom van de winst van Trump zegt Milanovic: “Ik vind het moeilijk meteen met een verklaring te komen voor zijn populariteit. Mijn werk en de zogenoemde olifantgrafiek over de toenemende inkomensongelijkheid in de wereld worden vaak aangehaald als verklaring voor de brexit en de opkomst van Trump. Er is inderdaad een grote waarschijnlijkheid dat er een verband is. Over de situatie in het Verenigd Koninkrijk zijn meer gegevens beschikbaar. Daar zien we dat veel oudere, blanke mannen voor de brexit hebben gestemd. Het zijn mensen die jarenlang hun inkomens hebben zien stagneren. Mensen zijn bezorgd over hun baan. Ze voelen zich buitengesloten en ze verzetten zich tegen een soort van zelfgenoegzaamheid van de elite. Het is mogelijk dat hetzelfde speelt in de Verenigde Staten. Maar om dat met zekerheid te zeggen is er nog niet voldoende empirisch materiaal voorhanden.”

Milanovic werd beroemd met zijn grafiek over de toenemende inkomensongelijkheid in de wereld als gevolg van de globalisering en de automatisering. De grafiek lijkt op een olifant en wordt daarom ook zo genoemd. De allerrijksten zitten in het puntje van de slurf, die recht overeind staat omdat zij hun vermogen in de jongste dertig jaar flink zagen toenemen. De ongelijkheid tussen landen nam sterk af. In landen als China, India, Thailand en Vietnam is een enorme welvaartssprong gemaakt, ook door de middenklasse. Bij de verliezers zitten de allerarmsten van Afrika. De armste 5 procent van de wereldbevolking schoot nauwelijks op. En de westerse middenklasse, onder in de slurf, doet het relatief almaar minder goed. Zij wordt de verliezers van globalisering genoemd. Ze zitten in westerse landen maar ook in Japan en het voormalige Oostblok. Voor de veranderingen in het midden is er pas sinds kort aandacht door het werk van Milanovic maar natuurlijk vooral door Thomas Piketty. De afkalvende vooruitgang van de middenklasse wordt vaak genoemd als oorzaak van de onvrede onder delen van de westerse bevolking, die ze in handen van populisten als Trump drijft.

Milanovic zegt dat de globalisering over het geheel genomen een positieve ontwikkeling is. “Maar ik denk dat ze de middenklasse in de westerse wereld nooit beter zal maken. De lonen komen feitelijk tot stand op een wereldmarkt, maar we hebben geen wereldwijde regering en geen instellingen die de verliezers tegemoet kunnen komen. Het moet op nationaal niveau gebeuren en dat is tot nu toe niet het geval. Daarin hebben de sociaaldemocraten gefaald. Dat is begonnen in de tijd van de Democratische president Bill Clinton in de VS en Labour-premier Tony Blair in het Verenigd Koninkrijk. Zij zijn zelf tot de elite gaan horen. De Democraten weten nu wel dat het serieus is. Niemand had toch kunnen verwachten dat ontgoochelde mensen zich daar niets van aan zouden trekken en toch op links zouden blijven stemmen? Het politieke systeem in de VS is zo gedreven door geld en de belangen van de rijken. Dat heeft de ongelijkheid aangejaagd. Het is te danken aan populisten als Trump dat het probleem wereldwijd nadrukkelijker op de agenda is gekomen van politici.” Milanovic vindt dat we hen dankbaar moeten zijn voor die wake-upcall.

Het had nog erger gekund

Maar Milanovic zegt niet te geloven dat Trump het probleem van de toenemende inkomensongelijkheid echt te lijf zal gaan. “Er is veel over gezegd in de campagne en dat is goed. Trump heeft allerlei beloftes gedaan, maar ik geloof er niets van dat hij ze waarmaakt. Hij zal stapjes doen en dan zeggen dat hij het heeft geprobeerd. Op basis van zijn campagneverhaal denk ik niet dat hij oplossingen heeft. Hij komt niet ver. Hij roept maar wat en lijkt dingen ter plekke te verzinnen. Hij heeft het over het terughalen van banen uit China en het aanpakken van Ford. Maar veel is niet op feiten gebaseerd.”

Op de vraag of Barack Obama voldoende heeft gedaan om het probleem te verhelpen, zegt de voormalige econoom bij de Wereldbank: “De inkomensongelijkheid is in zijn tijd sterk toegenomen. De grootste verliezers komen uit de lagere middenklasse. Ik denk dat Obama de economie moest redden van de ondergang. De recessie van 2008 had nog veel erger kunnen zijn. Hij moest bij zijn aantreden een totale verwoesting van de economie te vermijden. Intussen zien de economische cijfers er heel redelijk uit. Ik weet niet of hij veel had kunnen doen voor de lagere middenklasse. Het werd ook pas in de jongste twee jaar een grote kwestie. Het was misschien te laat voor hem om nog iets te doen. Als de economie verder aantrekt en mensen er financieel weer verder op vooruitgaan zal Trump dat succes claimen. Maar dat is politiek. Iedereen doet dat.”

De vergeten man

Milanovic is geboren in Parijs en promoveerde in 1987 aan de Universiteit van Belgrado op inkomensongelijkheid in Joegoslavië. Hij zegt dat globalisering, open grenzen en technologische veranderingen nauw samenhangen. “Het is dankzij de beschikbaarheid van goedkope arbeid dat de uitvindingen in Silicon Valley tot goedkope smartphones hebben geleid. Die smartphones hebben de opmars van het taxibedrijf Uber mogelijk gemaakt. De globalisering en technologische veranderingen versterken elkaar. Die twee krachten veroorzaken de afnemende inkomensgroei in de middenklasse en de groeiversnelling bij de topverdieners. Dat probleem gaat niet weg. Je kunt het hoogstens bijsturen op nationaal niveau. Het opbreken van multilaterale afspraken is volgens mij niet de juiste weg. De financiële markten hebben ook al de conclusie getrokken dat het zo’n vaart niet zal lopen. Ik had door de winst van Trump een significante dip op de beurs verwacht. Maar zijn speech in de verkiezingsnacht was verbazingwekkend mild, met complimenten voor Clinton en geen overdreven feestgedruis.”

Milanovic wijst erop dat Trump in zijn speech verwees naar ‘de vergeten man’, die voortaan niet meer vergeten zou worden. Franklin D. Roosevelt gebruikte die term voor het eerst in een radiotoespraak van 7 april 1932. De Democratische president zei destijds dat de toestand van het land te ernstig was om partijpolitiek te bedrijven. Trump leek dat ook te suggereren door de nadruk te leggen op zijn ‘beweging’. Milanovic gelooft er weinig van. “Ik denk dat het een groot vraagteken is waar het naartoe gaat. Ook voor hemzelf. Trump had nooit verwacht dat hij verkozen zou worden. Hij is ook helemaal geen politicus. Het is afwachten.”

Rijker dan de rest

Verwijzend naar het werk van de Amerikaanse econoom Simon Kuznets, zegt Milanovic dat westerse economieën door een tweede Kuznets-curve heen gaan. De eerste golf was aan het begin van de 20ste eeuw, toen arbeid verschoof van landbouw naar productiewerk. Nu is volgens hem sprake van een verschuiving van werk in de maakindustrie naar dienstverlening. Die tweede golf zal volgens hem tot een grotere ongelijkheid leiden. “Ik verwacht niet dat we ooit teruggaan naar de gelukkige dagen van de jaren zestig. De wereld is zo veranderd. De technologische vooruitgang, de globalisering. Ik vind trouwens dat mensen nu wel erg makkelijk nostalgisch doen over die periode van economische voorspoed in de VS. Het was een bijzondere situatie. Het was een inhaalslag na de oorlog.”

Op de olifantgrafiek van Milanovic kwam onlangs kritiek omdat uit nieuwe cijfers over 2015 bleek dat de middenklasse weer financieel stappen vooruit doet. De werkloosheid in de VS is bovendien grotendeels weggewerkt. Conclusie: de globalisering werkt toch wél voor de middenklasse. “Natuurlijk levert de globalisering nog steeds voordelen op. Maar ze heeft voor de middenklasse niet gebracht wat politici hebben beloofd. Politici dachten dat de voordelen voor de elites in de wereld zouden doorsijpelen naar lagere sociale klassen. Dat is niet gebeurd. Maar anderzijds werden mensen niet plotseling straatarm.”

De econoom wijst erop dat de middenklasse in het Westen nog altijd zoveel rijker is dan in de rest van de wereld. “Gemiddeld verdienen de gezinnen beter dan 91 procent van de rest van de wereld. Maar de middenklasse in westerse landen wordt kleiner. Het is duidelijk dat de inkomensdistributie is veranderd. De veranderingen zijn niet in alle rijke landen hetzelfde. Maar je ziet het in landen als Duitsland, Spanje en Nederland. De economieën zijn tussen 1980 en 2010 sterker en groter geworden, maar de middengroepen profiteren daar minder van dan anderen. Sommigen zijn gaan horen bij de bovenklasse, maar de meeste gezinnen zakten weg. In de Verenigde Staten zakte twee derde weg en een derde steeg op de ladder. Zelfs als de economische groei de komende jaren voort aantrekt, zal een minder groot deel van de winst naar de middenklasse gaan, net als in de voorgaande jaren. Het punt is dat de structuur van de samenleving drastisch verandert. De stabiele middenklasse die leeft in vergelijkbare omstandigheden met dezelfde interesses, is aan het veranderen. Dat maakt maatschappijen instabieler.”

Gerben Van Der Marel In New York