Russische oligarchen staan machteloos tegenover Poetin over de invasie in Oekraïne

De Russische president reageert op elke kritiek met represailles, waardoor de rijke zakenlieden minder invloed hebben. Op de Amerikaanse sanctielijst staan was vroeger een statussymbool van patriottisme. Nu is het een vereiste.

Toen de Russische tanks vorige week Oekraïne binnenrolden, bracht Vladimir Poetin de beste zakenlieden van het land bijeen in de sierlijke Hal van de Orde van de Heilige Catharina in het Kremlin om te bespreken hoe ze zouden reageren op de economische schokken die zouden volgen. De Russische president, die op een afstand van zo’n 6 meter zat – een opzichtige manier om de social distancing-maatregels te volgen – vertelde hen dat hij “geen andere keuze” had dan Oekraïne binnen te vallen, en, als ze hun bedrijven wilden behouden, hadden zij dat ook niet, volgens mensen die op de hoogte waren van de bijeenkomst. “Het was een zinloze bijeenkomst. Het belangrijkste idee was om zichzelf uit te leggen. Zijn uitleg was: ‘Ik snap het, maar ik had geen andere uitweg.’ Dat denkt hij echt”, zei een van hen.

De Europese Unie heeft maandag de tegoeden bevroren en reisverboden opgelegd aan meer dan een half dozijn van Ruslands meest prominente zakenlieden. Volgens functionarissen is die maatregel bedoeld om de elite van het land te dwingen van Poetin een koerswijziging te eisen.

Maar de machtsdynamiek van de bijeenkomst zorgde voor een veel grimmigere boodschap aan de verzamelde miljardairs. Poetin waarschuwde dat iedereen die geen zaken zou doen met bedrijven die door het Westen op de vingers zijn getikt, zou worden gestraft door de wet. Dat impliceert dat de oligarchen een standpunt moesten innemen. Hij verklaarde ook dat Rusland bedrijven zou helpen die door westerse sancties zijn getroffen.

De uitgebreide gastenlijst voor de bijeenkomst, waar de aanwezigen in alfabetische volgorde zaten, liet zien dat elke vorm van afwijkende mening een ver denkbeeld is geworden nu de macht van Poetin bijna onaantastbaar is geworden, zeiden mensen die dicht bij sommige van de aanwezigen stonden.

Hoewel sommigen, zoals de bankier Pjotr Aven en Vladimir Jevtoesjenkov, de eigenaar van het conglomeraat Sistema, tot de eersten behoorden die fortuin maakten in de turbulente jaren negentig van Rusland, waren ze in de minderheid op de bijeenkomst. Dat komt door de grote aanwezigheid van de leiders van de staatsbank- en energieconcerns die nu de Russische economie domineren, en van wie velen banden hebben met de inner circle van Poetin.

Mikhail Fridman, de zakenpartner van Aven, heeft de oorlog in algemene termen bekritiseerd, maar vertelde verslaggevers op dinsdag dat hij Poetin niet rechtstreeks wilde aanvallen omdat het “geen invloed zal hebben op de politieke beslissingen in Rusland”, terwijl het zijn werknemers wel in gevaar brengt.

“Niemand wil echt lijden. Maar de boodschap is dat we wel zullen moeten”, zei een staatsbankier. “Op de Amerikaanse sanctielijst staan was vroeger een statussymbool van patriottisme. Maar nu is het een vereiste. Als je er niet op staat, is dat verdacht.”

In de gevangenis

De ontmoeting toonde aan hoe ver Rusland – en Poetin zelf – zijn gekomen sinds zijn eerste ontmoeting met de oligarchen, enkele maanden na zijn aantreden in 2000. Toen bood de prille leider de rijke zakenlieden een deal aan: de winsten die zij hadden gemaakt met de privatisering van Russische staatsbezittingen na de ineenstorting van de Sovjet-Unie mochten ze houden, in ruil voor een belofte van trouw en op voorwaarde dat ze zich buiten de politiek houden.

Sindsdien heeft Poetin de oligarchen zijn wil opgelegd door op elke kritiek te reageren met represailles, waardoor hun invloed sterk is verminderd. Sommigen van hen zitten zelfs in de gevangenis, zoals de voormalige oliemagnaat Michail Chodorkovski, die tien jaar in de gevangenis heeft doorgebracht op beschuldiging van belastingfraude. Die beschuldiging werd door internationale waarnemers grotendeels als politiek gemotiveerd beschouwd.

Sommigen die hun fortuin hadden opgebouwd voordat Poetin aan de macht kwam – zoals Chodorkovski en de bankier Sergej Poegatsjov – hebben het land verlaten. Ook enkele andere, recentere zakenlieden hebben het land verlaten of zijn gearresteerd. “De slimme oligarchen snappen hoe het hier werkt en de domme oligarchen zijn geen oligarchen meer”, zei een hoge Kremlin-functionaris. “Iedereen die het niet leuk vindt, ligt eruit of zit in de gevangenis.”

Geen politieke macht

De rijkdom van Rusland is nu nog meer geconcentreerd in de handen van een paar mensen dan toen Poetin aan de macht kwam. De 500 Russen met een vermogen van meer dan 100 miljoen dollar hebben 40 procent van de rijkdom van de Russische huishoudens in handen, volgens een studie van de Boston Consulting Group van vorig jaar. Dat betekent dat de superrijken van Rusland drie keer zo rijk zijn als hun gemiddelde tegenhangers wereldwijd.

Maar die enorme rijkdom brengt geen politieke macht met zich. En zelfs als de Russische oligarchen veranderingen van Poetin zouden eisen, zouden ze nog altijd niet in staat zijn om hem op andere gedachten te brengen, zei een van de mensen die op de hoogte was van de bijeenkomst.

“Stel je voor dat ze bij Poetin gaan klagen”, zei een diplomaat uit een Europees land waar verschillende Russische oligarchen grote bezittingen hebben. “Ze zeggen: ‘Kunt u alstublieft uw beleid herzien? Ik ben 4 miljard van mijn 5 miljard dollar kwijt.’ Dan zegt Poetin: ‘Wilt u de 1 miljard dollar houden?'”