Herman Daems: ‘De overheid moet niet de waan van de dag volgen’

De staat slorpt meer dan de helft op van wat onze economie produceert. Toch hebben overheden problemen om efficiënt te werken en uitdagingen als mobiliteit of immigratie en integratie aan te pakken. Herman Daems fileert in een boek de oorzaken van die paradox.

Al decennia zijn de burgers misnoegd. Ze vinden dat ze van de overheid te weinig terugkrijgen voor de vele belastingen die ze betalen. Die ontevredenheid drijft hen in de armen van het populisme. Het is een gevolg van uitgeputte en machteloze overheden in België en Europa, die hun taak niet meer aankunnen, schrijft Herman Daems, de voorzitter van BNP Paribas Fortis, in zijn boek De uitgeputte overheid (Lannoo, 128 blz). Hij stelt vast dat de overheid er maar niet in slaagt een oplossing te vinden voor tal van problemen, zoals de mobiliteitsknoop, immigratie, het zwakke concurrentievermogen, gezonde openbare financiën of de klimaatontwikkeling. “Die vijf problemen die ik opnoem zijn niet nieuw”, aldus Daems. ” De mobiliteitsknoop is zeker twintig jaar oud en er is zelfs nog geen begin van oplossing. Het gebrek aan concurrentievermogen van de bedrijven dateert van veertig jaar geleden, zou je denken. Tot ik het boek Het gestolde land van de Leuvense econoom Erik Buyst las en ontdekte dat dat probleem honderd jaar oud is. De uitdaging van de toenemende immigratie en de gebrekkige integratie van buitenlanders dateert ook niet van gisteren, maar van de jaren zeventig.”

Waar komt de machteloosheid van de overheid dan vandaan? Waarom kan ze die problemen niet aanpakken?

Herman Daems: “Het feit dat de overheid uitgeput is, komt voor een deel voort uit haar machteloosheid. We hebben niets anders gedaan dan de macht van de overheid af te bouwen. We hebben het veld tussen de overheid en de burger ingevuld met allerlei belangengroepen en burgerbewegingen. Die spelen een belangrijke rol bij de voorbereiding en het advies over het beleid. Er is niets tegen overleg, maar consultatie wordt almaar meer verward met beslissing. Zodra iets beslist wordt, wordt beroep of verzet aangetekend. In onze overlegeconomie schuiven belangengroepen en lobby’s enkel aan tafel om het particuliere belang te dienen, niet het algemeen belang. Zo krijg je totale besluiteloosheid bij de overheid en gebeurt er niets.”

Kunt u een voorbeeld geven van dat lobbywerk van belangengroepen?

Herman Daems: “Iedereen weet dat de belastingen en in het bijzonder de lasten op arbeid te hoog zijn. Daar komt weinig verandering in. Men neemt ad-hocmaatregelen die tegemoetkomen aan lobby’s, zoals lagere belastingen voor onderzoekers. Of we maken de bedrijfsverliezen onbeperkt overdraagbaar. Afhankelijk van de lobby die het hardst roept, worden allerlei extralegale voordelen ingevoerd om de lasten op arbeid te drukken. Maar de kern van het probleem wordt niet echt aangepakt.”

Om even advocaat van de duivel te spelen: het is misschien een goede zaak dat de overheid zo weinig macht heeft.

Herman Daems: “In onze moderne maatschappij zijn problemen zeer complex. Voor een aantal collectieve beslissingen, zoals over infrastructuurwerken en energiebeleid, is een overheid nodig. Een moderne maatschappij zonder overheid is dom. Het kan niet dat de overheid tot bijna nul gereduceerd wordt en de markt alles moet oplossen. Een overheid die alles regelt, is al even absurd. We moeten evolueren naar een systeem waarin regeringen beslissingen nemen in het collectieve belang. Ik zie dat te weinig. Dat is een van de oorzaken van de ontevredenheid van de burgers en de opstoot van populisme.”

Is die machteloosheid geen paradox? Met meer dan 50 procent van het bbp is het gewicht van de overheid in de economie enorm. Die uitgeputte overheid zit toch wel goed in de slappe was.

Herman Daems: “Het is een enorme contradictie dat de overheid machteloos is geworden, terwijl ze over enorme middelen beschikt. Maar ze komt blijkbaar geld tekort voor basistaken zoals investeringen in mobiliteit en scholenbouw. Ze kan dat geld niet vrijmaken omdat ze al 53 procent van het bbp uitgeeft en een staatsschuld van 105 procent van het bbp torst. Het probleem van de hoge staatsschuld blijft ondergesneeuwd. Dat verontrust mij. Wat als morgen een nieuwe bankencrisis uitbreekt of een zware recessie? Het moet zelfs niets economisch zijn. Wat met een grote natuurramp? De overheid heeft niet meer de middelen om tussen te komen.”

De Europese Centrale Bank houdt de rente laag en koopt overheidsobligaties op. Is de hoogte van de staatsschuld dan nog relevant?

Herman Daems: “Ik denk dat wij in België niet genoeg beseffen dat we met onze staatsschuld boven veel andere landen uitsteken en dat je daar altijd de prijs voor zult betalen. Kijk naar de Griekse crisis in 2011. België werd daarna als een van de eerste EU-landen onrechtstreeks getroffen, via een stijgende rente. Waar komt de grote invloed van Duitsland in Europa vandaan? Omdat het zijn overheidsfinanciën in orde heeft. We moeten de staatsschuld verminderen. En dat kan niet anders dan door overheidsparticipaties af te bouwen.”

Liever dat dan begrotingsoverschotten boeken?

Herman Daems: “Laat ons eerlijk zijn: je zult geen gigantische overschotten boeken. De overheid zal nog altijd extra moeten investeren in bijvoorbeeld mobiliteit.”

En waar kunnen we het gewicht van de overheid afbouwen? In de ambtenarenpensioenen? Elders?

Herman Daems:“Ik denk dat we zeer voorzichtig met de kam door de overheidsuitgaven moeten gaan. Ik laat dat aan de politici over. Mijn boek brengt geen oplossingen aan in de trant van ‘zo moeten ze het doen’.”

Ondanks het grote overheidsbeslag zijn de publieke investeringen te laag.

Herman Daems: “Je ziet dat elke dag. Het was deze morgen opnieuw zeer moeilijk of bijna onmogelijk om van Leuven naar Brussel te rijden of om Antwerpen te bereiken. Dat kan toch niet blijven duren. Investeren in infrastructuur blijft nodig.”

Betekent dat lopende uitgaven financieren met lopende inkomsten en investeringen buiten de begroting met schulden financieren? De Europese Commissie wordt daar zenuwachtig van. We hebben het gezien met de Oosterweelverbinding. Europa wil dat die investeringen direct en integraal worden geboekt in de begroting.

Herman Daems: “Ik denk dat Europa wat meer op lange termijn moet denken. Je zult Europa enkel verstevigen met een betere publieke infrastructuur. We moeten concurreren met Azië en in het bijzonder met China, waar de infrastructuur het neusje van de zalm is. Wij beseffen niet dat we in Europa achterop lopen. Ik begrijp de Europese argumenten wel. In het verleden gingen regeringen vaak losjes om met het onderscheid tussen de lopende begroting en de kapitaalsbegroting. Dat bestond in België en de politici misbruikten het. Als de Europese Commissie verstandig is, dan houdt ze toezicht op die kapitaalsbegroting en schrapte ze wat niet kan. Ik hoor nu al mensen zeggen dat onderwijs een investering is. Scholenbouw wel, maar niet de lopende uitgaven zoals de lonen van de leerkrachten.”

De Europese Commissie houdt toezicht op de begrotingen. Maar zal ze streng optreden?

Herman Daems: “Ze heeft toch al waarschuwingen gegeven. De Commissie zou kunnen stellen dat een land met systematische tekorten in de lopende begroting geen recht heeft op een kapitaalbegroting. In de lopende begroting zou ze eerst een evenwicht moeten bereiken.”

Is een lastenverlaging op arbeid een investering?

Herman Daems:“Dat is geen investering.”

Maar ze bevordert wel groei

Herman Daems:“Inderdaad. Maar het gaat om recurrente uitgaven niet over investeringen.”

Wat met groeibevorderende belastingen? De discussie over hogere of nieuwe belastingen wordt meestal gevoerd bij een begrotingsopmaak, om de putten te vullen dus.

Herman Daems: “Ik vermeld dat probleem in mijn boek. Een hervorming van ons belastingstelsel is nodig, maar ik zie daar geen langetermijnvisie. Blijkbaar komt die hervorming er enkel als een regering het mes op de keel krijgt.”

Is een meerwaardebelasting een onderdeel van een grote belastinghervorming?

Herman Daems:“Op dit moment is dat geen goede belasting. We moeten nu ondernemerschap bevorderen. Dan kun je tegen de mensen die een nieuw bedrijf opzetten, niet zeggen dat je hun geld komt halen als ze succes hebben. Daarmee zet je geen toekomstgerichte economie op de sporen. We onderschatten ook dat wie een bedrijf start en mensen aanwerft, zorgt voor socialezekerheidsbijdragen, personenbelastingen en btw-inkomsten.”

De verhoging van de roerende voorheffing naar 30 procent zet kwaad bloed bij ondernemers.

Herman Daems:“Dat begrijp ik. Wie beweert dat kapitaal hier niet belast wordt, vergist zich. De roerende voorheffing op dividenden is in drie jaar verdubbeld van 15 naar 30 procent.”

Moet de regering de lasten op arbeid verder verlagen en dat compenseren door hogere belastingen te heffen op consumptie?

Herman Daems: “Een verdere verlaging van de lasten op arbeid is vanzelfsprekend. Maar we moeten niet denken dat we veel kunnen besparen als compensatie. Je zult het geld elders moeten halen.

Terug naar de essentie van uw boek: hoe kunnen we de overheid slagvaardiger maken?

Herman Daems: “Er is een grondige discussie over de kerntaken van de overheid nodig. Zij die het meest pleiten voor een sterke overheid, zijn trouwens niet in staat te definiëren wat dat dan concreet inhoudt. Daarnaast pleit ik voor wat meer langetermijnbegrotingen. De overheid moet ook minder de waan van de dag achterna hollen. Sorry, maar de pers speelt daar geen goede rol in.”

Sterke politici moeten toch verder kijken dat de waan van de dag.

Herman Daems:“Niet kijken naar wat er ‘s morgens in de krant staat, maar meer op lange termijn denken: dat blijft zeer moeilijk.”

Verwachten de mensen niet te veel van de overheid?

Herman Daems: “Een van de redenen waarom overheid uitgeput is, is dat ze aan de burgers het signaal geeft dat ze alle problemen we zal oplossen. De overheid kan niet elk risico in de maatschappij wegnemen. Dat is niet haalbaar.”

Ziet u in het buitenland voorbeelden van een efficiëntere economie?

Herman Daems: “Ik denk dat dat zeer moeilijk is. We spreken nu van het Zweedse model, dan weer van het Nederlandse of het Finse model. Wij moeten er gewoon voor zorgen dat we een meer kwaliteitsgedreven economie hebben.”

In China worden bruggen in een week gebouwd. Is dat een kwaliteitsgedreven economie?

Herman Daems: “Ik vind niet dat we de Chinese maatschappij mogen vergelijken met de onze. Ik wil ook niet dat we zo’n maatschappij worden. Mijn boek is een pleidooi voor een slagvaardige overheid. Dat is geen dictatuur, hè.”

DE ex-CFO van Uplace heeft ooit gezegd: “Als we nu de E40 Brussel-Oostende zouden moeten bouwen, dan lukt dat nooit.”

Herman Daems: “Ik vrees dat hij gelijk heeft. Maar ik wil er iets aan toevoegen. In het boek van Buyst wordt beschreven hoeveel jaar we erover gedaan hebben om die autosnelweg van Brussel naar Oostende af te werken. Het idee stamt al van in de vroege jaren dertig. Aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog was amper 18 kilometer aangelegd. Dat zegt iets over onze problemen. Wij komen hier heel moeilijk tot collectieve actie.”