Duitsland loopt een race tegen Russisch gas

© Getty Images
Wolfgang Riepl
Wolfgang Riepl redacteur bij Trends

De Duitse industrie floreerde decennialang dankzij goedkoop Russische aardgas. Nu dreigt datzelfde aardgas een molensteen om de nek te worden. En dus moet de Duitse politiek volop op zoek naar andere gasleveranciers en andere vormen van energie, voor de winter toeslaat. Het wordt moeilijk, maar daarom geen ramp.

Duitsland heeft iets met Russisch gas. Tot begin juni kwam de helft van het gas bij onze oosterburen uit Rusland. Goedkoop Russisch gas stond synoniem voor een goed industrieel beleid. “Veilig, modern, betrouwbaar”, liet Vladimir Poetin optekenen, toen hij in 2011 – als Russisch premier, niet als president – het eerste gas door de pijpleiding Nord Stream I liet gaan. Die lijn door de Baltische Zee kon in de goede jaren tot 55 miljard kubieke meter gas per maand leveren, of drie kwart van het Russische gas voor Duitsland.

De betrouwbaarheid leek decennialang geen punt. Nooit stokten de gasleveringen. Niet na de inval in Tsjechië in 1968 en in Afghanistan in 1979, de implosie van de Sovjet-Unie rond 1990, of de annexatie van de Krim en de daaropvolgende eerste westerse sancties in 2014. Geen enkele belangrijke Duitse politieke partij stelde vragen bij de gasafhankelijkheid van Rusland. De massale invoer begon al onder de eerste bondskanselier, Konrad Adenauer (CDU). Het marktaandeel van Russisch gas werd almaar groter (zie grafiek). Alleen Helmut Schmidt (SPD) stelde in de jaren tachtig dat één land nooit meer dan 30 procent van de Duitse gasproductie zou mogen leveren. Maar zijn partijgenoot Gerhard Schröder werd na zijn periode als bondskanselier bestuurder bij een vehikel rond Gazprom, de Russische gasmonopolist.

Goedkoop Russisch gas stond jarenlang synoniem voor een goed industrieel beleid in Duitsland.

De Duitsers én de Russen boerden goed bij die situatie. Rolf Martin Schmitz, de voormalige CEO van het energieconcern RWE, verwoordde het zo: “De energieverstrengeling met Rusland was heel logisch. Beide partijen profiteerden ervan. Maar niemand hield rekening met een despoot als Vladimir Poetin.”

Record vanuit België

Toen kwam 24 februari 2022, de dag van de Russische invasie in Oekraïne. Plots wilde Duitsland in ijltempo af van zijn Russische gasverslaving. “De gasinvoer uit Rusland moet naar nul – voor altijd”, maakte federaal minister van Buitenlandse Zaken Annalena Baerbock (Groenen) duidelijk. Eind 2024 zou het zover moeten zijn.

Het Russische marktaandeel van 55 procent in 2020 was begin juli al geslonken naar een kwart. Die forse daling is vooral de verdienste van de Russische president Poetin. Begin juni bijvoorbeeld haalde Duitsland nog altijd de helft van zijn aardgas uit Rusland. Maar door de cruciale pijpleiding Nord Stream I stroomt sinds half juni nog maar 40 procent van de maximale capaciteit. In juli lag ze zelfs tien dagen volledig stil, voor een jaarlijks onderhoud. Gevreesd werd dat de kraan definitief dicht zou blijven, maar sinds 21 juli stroomt weer 40 procent door de leidingen. Begin deze week werd het volume teruggebracht tot 20 procent.

Duitsland is natuurlijk ook zelf in actie geschoten. Sinds 23 juni geldt de op één na hoogste alarmfase voor de gasvoorziening. De Duitsers voeren een race tegen de klok, opdat de gasreservoirs tegen de winter voldoende vol zitten. De federale minister van Economie en Milieu Robert Habeck (Groenen) wil dat de reservoirs tegen begin november voor 95 procent gevuld zijn. Duitsland koopt al maanden massaal gas overal in de wereld. De factuur bedraagt al 15 miljard euro, en het is nog niet gedaan.

Sinds enkele maanden is er een gigantische verschuiving van de gasstromen. Vóór de oorlog liepen die hoofdzakelijk van oost naar west. Vandaag zoekt Duitsland vooral gas in België, Nederland en Noorwegen. De aanvoer van gas vanuit België ging exponentieel omhoog. Dat bevestigt Ulrike Platz, de woordvoerder van de Duitse netwerkbeheerder Bundesnetzagentur. “De voorbije maanden kregen we veel gas via de lng-terminals van Rotterdam en Zeebrugge. Vorig jaar vloeide er in juni 0,2 terrawattuur gas door de Belgische leidingen richting Duitsland. Dit jaar was dat in dezelfde maand 24 terrawattuur. Voor zover wij weten, levert dat geen problemen op voor het Belgische pijpleidingennetwerk”, meldt Ulrike Platz.

Duitsland loopt een race tegen Russisch gas

België werd daarmee in ijltempo een van de grootste gasleveranciers voor onze belangrijkste handelspartner, met een marktaandeel van een vijfde. België is niet de producent, maar fungeert als transitland. “Het Fluxys-netwerk kan die gasstromen perfect aan”, zegt woordvoerder Laurent Remy. “Er stromen enorme hoeveelheden gas door België, deels voor de eigen bevoorrading, deels als doorvoer naar Duitsland en Nederland.”

Op naar 95 procent

Het ingevoerde gas wordt deels opgeslagen in Duitse gasreservoirs. De cruciale vraag is of die voldoende gevuld raken tegen begin november. In normale jaren vult Duitsland die reservoirs voor 70 procent. Daarmee kan het land ongeveer twee maanden voort (afhankelijk van hoe streng de winter wordt), als er plots geen gas meer zou worden aangevoerd. België heeft een beperktere strategische voorraad. Ons land heeft één opslagsite, in Loenhout, met een capaciteit van 5 procent van het jaarlijkse gasverbruik. Maar België haalt zijn gas uit veel meer landen. De Duitse regering speelt deze keer liever op veilig en wil de gasreservoirs begin november voor 95 procent gevuld zien.

Duitsland loopt een race tegen Russisch gas

Het Bundesnetzagentur brengt dagelijks een stand van zaken. “De gasaanvoer is stabiel”, luidt het jongste oordeel. “Maar de toestand is gespannen en een verslechtering is altijd mogelijk.” De reservoirs worden weliswaar in ijltempo gevuld: van een kwart in april (traditioneel de periode met de laagste voorraden) naar twee derde vandaag. Volgens het Bundesnetzagentur zullen de gasreservoirs in het huidige tempo, en als Rusland slechts 40 procent van de capaciteit door Nord Stream I blijft benutten, niet voor 95 procent gevuld zijn tegen begin november.

De fors toegenomen gasstromen vanuit België, Nederland en Noorwegen compenseren dus nog niet volledig de vermindering van het Russische gas. Maar de reserves worden de volgende maanden verder aangevuld en Duitsland mikt ook op andere energie.

Alternatieven

Daarbij schuwt Duitsland de paardenmiddelen niet. Een recente studie van het Internationaal Monetair Fonds (IMF) zet de bijkomende mogelijkheden op een rijtje. Sinds juli produceren Duitse bruin- en steenkoolcentrales weer elektriciteit, goed voor 4,5 miljard kubieke meter minder gas. Duitsland heeft ook nog drie kerncentrales. Die produceren elektriciteit voor het equivalent van 3,5 miljard kubieke meter gas. Normaal gaan die eind dit jaar dicht, en voorlopig blijven de Groenen gekant tegen de verlenging van de exploitatie. En dan zijn er vier geplande lng-terminals in de Oostzee, samen goed voor 22,5 miljard kubieke meter extra gas. De eerste terminal, met een capaciteit van 5 miljard kubieke meter, zou eind dit jaar opstarten. De laatste volgt in februari 2024. Bovendien is een vijfde terminal in de maak, in handen van een privéconsortium. Daarnaast zou groene energie nog eens energie voor een equivalent van 2,7 miljard kubieke meter gas extra leveren.

Daarnaast bespaart het land op zijn energieverbruik. Duitsland verbruikte in het eerste halfjaar al 15 procent minder gas. Dat was weliswaar deels het gevolg van een iets mildere winter, maar de besparingen groeiden vooral sterk sinds de Russische invasie in Oekraïne. Met die 15 procent haalt Duitsland nu al de doelstelling die de Europese Commissie vorige week woensdag naar voren schoof. Besparen is zelfs niet zo moeilijk. Als gezinnen de kamertemperatuur 2 graden lager instellen, bespaart dat al een tiende van het gasverbruik, volgens het IMF-rapport.

Prijzen blijven hoog

Duitsland zal dus naar grote waarschijnlijkheid een ramp – stilvallen door gastekorten -kunnen vermijden. De prognoses van economen zijn dan ook niet uitzonderlijk negatief. Het Institut für Weltwirtschaft, een denktank van de werkgevers in Kiel, ziet geen redenen voor gastekorten dit jaar, zelfs als alle leveringen plots ophouden. De kans dat er volgend jaar een miniem tekort van 24 terrawattuur zou kunnen zijn (bij een totaal verbruik van iets meer dan 1.000 terrawattuur in 2021), schat de denktank op een vijfde. Dat scenario zou het bruto binnenlands product (bbp) met 46 miljard euro kunnen doen zakken, of 1,6 procent. De denktank houdt wel geen rekening met de impact op het consumentenvertrouwen.

ANNALENA BAERBOCK Groene Duitse ministers moeten op zoek naar alternatieven voor het Russische gas.
ANNALENA BAERBOCK Groene Duitse ministers moeten op zoek naar alternatieven voor het Russische gas.

Ook het IMF blijft relatief optimistisch in zijn recente analyse van de Duitse gasperikelen. Ook al voegt de financiële instelling eraan toe dat hypotheses maken aartsmoeilijk is. Zelfs als Rusland de gaskraan volledig zou dichtdraaien, zou het bbp dit jaar met slechts 1,5 procent dalen, omdat veel bedrijven voorlopig nog voorraden hebben opgebouwd. Volgend jaar zou er dan 2,7 procent van het bbp afgaan, maar vanaf 2024 wordt het in dat scenario alweer beter. Het IMF houdt wel rekening met blijvend hoge aardgasprijzen. Vandaag is het prijsverschil met de Verenigde Staten al enorm. Een megawattuur kost er 17 dollar, tegenover 110 dollar op de beurs van Rotterdam. De prijs in Europa zou volgens het IMF ook volgend jaar nog meer dan 80 dollar bedragen, en in 2025 nog altijd 49 dollar. In 2019 kostte een megawattuur in Europa ongeveer 14 dollar.

Duitse industrie

Die aanhoudend hoge aardgasprijzen zijn geen goed nieuws voor de Duitse industrie. Die kickt hoe dan ook op gas, Russisch of niet. Duitsland is de grootste gasverbruiker in de Europese Unie. De industrie staat voor 27 procent van het bbp en verbrandt 37 procent van de Duitse gasconsumptie, een derde meer dan het gemiddelde in Europa. De grootste verbruikers zijn de chemie en de petrochemie (30%), de metaalsector (18%), producenten van voeding en drank (15%) en van papier en drukwerk (9%).

Martin Brudermüller, de CEO van het chemieconcern BASF, stuurde daarom de voorbije weken onheilspellende boodschappen de wereld in. “Russisch gas betekent een essentiële pijler van de competitiviteit van de Duitse industrie. Als de gaskraan wordt dichtgedraaid, staan de Duitsers voor de zwaarste economische crisis sinds de Tweede Wereldoorlog.” BASF is de grootste gasverbruiker in Duitsland. De belangrijkste site, die van Ludwigshafen aan de Rijn, verbruikte 37 terrawattuur gas in 2021, of bijna 4 procent van de Duitse gasconsumptie. 40.000 banen bij BASF in Duitsland zijn afhankelijk van gas.

Als de druk in de gasleidingen in Ludwigshafen minder dan 50 procent bedraagt, zou BASF die site moeten stilleggen. Dat zou een enorm domino-effect creëren, want zijn chemische producten zitten overal. BASF maakt ammoniak voor kunstmest, acetyleen, een basisgrondstof voor het wijdverbreide weefsel van Duitse kmo’s, methanol voor tandpasta en kauwgom, en polymeren voor luiers.

Sinds begin juli gaat de beurskoers van BASF weer licht vooruit, nadat die in een halfjaar met een derde was gezakt. Net als de economische voorspellers schatten ook de beleggers de kans op een rampscenario opnieuw kleiner in.

4 procent van de Duitse gas- consumptie is voor rekening van BASF.

ROBERT HABECK Groene Duitse ministers moeten op zoek naar alternatieven voor het Russische gas.
ROBERT HABECK Groene Duitse ministers moeten op zoek naar alternatieven voor het Russische gas.© Dominik Butzmann

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content