‘De Duitse democratie slaagt er niet in zichzelf te vernieuwen’

De nakende herverkiezing van Angela Merkel tot Duitse bondskanselier symboliseert een democratische machtsstilstand die de democratie ondermijnt.

Franklin Delano Roosevelt was een uitzonderlijke Amerikaanse president in uitzonderlijke tijden. Hij leidde zijn land tijdens de Grote Depressie en de Tweede Wereldoorlog. Hij was zo populair dat hij viermaal werd verkozen. Hij was de eerste president, maar ook de laatste die de ongeschreven regel verbrak dat presidenten maximaal twee ambtstermijnen deden. Na hem werd de Amerikaanse grondwet snel aangepast, zodat niemand nog meer dan tweemaal tot president kon worden verkozen.

De Duitse grondwet bevat geen vergelijkbare beperking. Als we de peilingen mogen geloven, zal de Duitse bevolking Angela Merkel binnenkort voor de vierde maal tot kanselier verkiezen. Dat is minstens één keer te veel, zoals eerder al met haar voorganger Helmut Kohl het geval was. Wie de Amerikaanse geschiedenis indachtig is, beseft dat machtswissels belangrijk zijn voor een democratie. Zestien jaar aan de macht zijn, is ongezond en potentieel gevaarlijk.

Zeker voor symbolische functies zoals die van president of kanselier kan democratie afglijden naar een verkozen monarchie die te lang te veel macht in handen van één persoon en zijn entourage legt. Precies daarom zijn grenzen nodig. In een representatieve democratie zoals de onze vertaalt het democratische ideaal zich in de periodieke verkiezing van vertegenwoordigers. Een tijdige wissel van die vertegenwoordigers is belangrijk, willen we democratie niet richting oligarchie zien opschuiven.

Machtswissels

Een wisseling van de macht betekent ook een wisseling van beleid. Wat de democratie tot een superieur bestuursmodel maakt, is niet efficiëntie, snelheid of daadkracht: daarin doen autoritaire regimes op korte termijn beter. Democratie is op lange termijn beter omdat verkiezingen veranderingen toelaten. Democratie geeft een vermogen tot voortdurende politieke innovaties en aanpassingen die uiteindelijk tot een beter beleid leiden. Dat vermogen onderhouden, vergt frequente personeelswissels.

Je kunt democratie vergelijken met de markteconomie: vooruitgang is er afhankelijk van concurrentie en vernieuwing. Zoals bedrijven in de economie moeten partijen in de politiek veranderen om te verbeteren. Ze moeten voortdurend investeren in inhoud, in marketing en – vooral – in mensen. Politieke partijen moeten talent aantrekken, ontwikkelen en gepast doen doorstromen. Als ze niet klaar zijn voor machtswissels, krijg je het scenario van de recente presidentsverkiezingen in de Verenigde Staten: geen overtuigende nieuwe boegbeelden en gekaapt door populisten.

Voor welke verandering kan Angela Merkel nog staan? Het klimaatbeleid, de geopolitieke relaties met Rusland en Oekraïne, het economische beleid en de euro, de vluchtelingencrisis, de Europese strategie voor Turkije: alle grote dossiers van onze tijd dragen al lang haar stempel. Je zou verwachten dat haar beruchte ‘Wir schaffen das’ en de massale instroom van vluchtelingen het Duitse verkiezingsdebat zouden beheersen. Maar de twee grote politieke partijen die elkaar bekampen, zijn beide verantwoordelijk voor dat vluchtelingenbeleid en iedereen vreest extreemrechts. De Duitse machtsstilstand verdringt aldus het democratische debat.

Dit is geen kiesadvies tegen de christendemocraten van Angela Merkel en voor de sociaaldemocraten van Martin Schulz. Dit is de vaststelling dat de Duitse democratie – net zoals de Amerikaanse, de Britse en de Franse bij hun recente verkiezingen – er niet in slaagt zichzelf te vernieuwen. Uiteindelijk ondermijnt dat de democratie. En dat heeft een politieke klasse die vooral zichzelf in stand houdt ook aan zichzelf te wijten.