‘Als we de EU niet duidelijker afbakenen, dreigt erosie of implosie’

Het Hof van Justitie heeft geen leger om zijn arresten af te dwingen. Als nationale rechtbanken afhaken, versplintert de Europese Unie. Dat zegt Marc De Vos, decaan aan de Macquarie University in Sydney.

In het midden van een pandemie, wanneer alle remmen van het stimuleringsbeleid losgaan, trekt het Duitse Grondwettelijk Hof aan de noodrem. Volgens de opperrechters in Karlsruhe schendt de Europese Centrale Bank (ECB) haar wettelijke mandaat, tenzij ze haar stimuleringsbeleid kan verantwoorden in een afweging met mogelijk nadelige economische effecten. In 2018 had het Europese Hof van Justitie die afweging nochtans als proportioneel aanvaard. Dat oordeel wordt in Duitsland gewoon afgewezen.

Daarmee juridiseert een aanslepend conflict over de politieke grenzen van de Europese Monetaire Unie. Duitsland worstelt al lang met de mobilisatie van de muntunie voor de bestrijding van een economische crisis. Het land is tot in de ziel gekerfd door de hyperinflatie tijdens de Weimarrepubliek. Het heeft zijn heilige Duitse mark slechts opgegeven middels een afgelijnd mandaat voor de ECB, gebetonneerd in Europese verdragsteksten. Sinds de eurocrisis moet het lijdzaam toezien hoe de ECB de grenzen van het juridisch wettelijke uitrekt onder druk van het politiek wenselijke.

Het is wachten op de volgende stap voor de muntunie en de ECB. Fundamenteler is de impact op de rechtsorde van de Europese Unie. Die orde staat of valt bij het monopolie van het Europese Hof van Justitie om het recht van de Europese Unie te interpreteren, en dus bij het respect van alle nationale autoriteiten voor die interpretaties. De hoogste Duitse rechtbank veegt die principes nu aan haar laars. Volgens de Duitse rechters miskent het Hof in Luxemburg zijn eigen rechtsregels door het stimuleringsbeleid van de ECB zonder ernstige afweging te valideren. In het trekken van de grens tussen wat de Europese Unie en de ECB vermogen en wat bij de lidstaten blijft, kiest het Europese Hof zonder verantwoording voor de Unie, aldus het Duitse Hof.

Het is een boude stelling van een nationaal grondwettelijk hof. Maar het is een bekende aanklacht. Het Europese Hof van Justitie heeft een lang trackrecord in het doortrekken en uitbreiden van Europese bevoegdheden. In het jargon heet dat ‘activisme’. Dat is goed gedocumenteerd. Het wordt verhuld door arresten die beslissen, maar die amper argumenteren, zoals het Duitse Hof nu aanklaagt. Het gebeurt door rechters die zijn aangesteld door nationale regeringen, zonder transparantie of toezicht. En het wordt versterkt door vage Europese wetteksten zonder duidelijke eindbestemming.

De voortvarendheid van het Europese Hof van Justitie ten voordele van de Europese Unie en ten nadele van de nationale soevereiniteit was een grondoorzaak van de brexit. De Britten waren al jarenlang ontevreden over het Europese voluntarisme van ongenaakbare anonieme rechters in Luxemburg. De anti-Europese Britse tabloids schreven daar graag horrorverhalen over. Het Duitse Grondwettelijk Hof doet nu een juridische gerxit: het verwerpt het gezag van het Hof in Luxemburg.

Het Hof van Justitie heeft geen leger om zijn arresten af te dwingen. Als nationale rechtbanken afhaken, versplintert de Europese Unie. In zijn drang het Europese mandaat van de ECB meer op zijn juridische waarde te doen afrekenen, ondermijnt het Duitse hof het juridische fundament van de hele Europese constructie. Die paradox zullen de gepolitiseerde nationale rechtbanken in autoritaire probleemlidstaten graag exploiteren. Over naar Polen en Hongarije.

De moraal van dit verhaal is dat Europa moet leren volwassen politieke keuzes te maken. De Europese wetgeving is vatbaar voor manipulatie omdat ze vaag is. De grenzen van de muntunie zijn flexibel omdat ze niet duidelijk getrokken zijn. Als onze nationale leiders niet samen duidelijke Europese politieke keuzes maken, hevelen ze die keuzes over aan rechters. Dat is ongezond en het ondermijnt uiteindelijk de legitimiteit van de Europese Unie.

Op dat punt zijn we nu beland. Er komt wellicht een elegante ontmijning van het stimuleringsbeleid. Maar de vinger is uit het gat in de dijk. Als we de Europese Unie niet duidelijker afbakenen, dreigt erosie of implosie.