Voor afluisterpraktijken moet u nog het minst bang zijn: het is nog veel erger

De Amerikaanse overheid houdt een enorme database bij waardoor ze moeiteloos de activiteiten van iedereen in de wereld kan traceren. Dat zou ons meer angst moeten inboezemen dan haar vermogen om onze mails en gesprekken te onderscheppen.

De Facebook-vrienden van Edward Snowden zijn het meest woedend op de klokkenluider, niet de Amerikaanse overheid. Die grap deed vrij snel de ronde toen de 29-jarige ex-werknemer van het elektronische-spionage-agentschap NSA zijn identiteit en een geheim spionageprogramma onthulde. Voor de betrokkenen is het bittere ernst. Zij kunnen ervan uitgaan dat ze bijna even hard in het oog worden gehouden als Snowden zelf.

In de gigantische databases van de Amerikaanse inlichtingendiensten staat er nu een asterisk achter hun naam: een verdachte connectie. Voor u denkt dat het u nooit kan overkomen, denk dan aan het populaire principe van six degrees of seperation. Het is mogelijk om met het even wie in contact te komen via maximaal vijf tussenpersonen. Op Facebook ligt dat zelfs nog een stuk lager omdat iedereen wel iemand anders kent. Dat betekent dat ergens in dat ruimere sociale netwerk zich wel ergens iemand bevindt waarvoor de Amerikaanse overheid zich interesseert, een mogelijke spion of terrorist.

Het geheime spionageprogramma krijgt niet alleen toegang tot de gegevens van Facebook. NSA kan wereldwijd bijna alle elektronische communicatie onderscheppen met de hulp van de grote Amerikaanse telecom- en internetbedrijven. Toen het programma bekend werd, haastte de Amerikaanse overheid zich om te zeggen dat ze niet massaal en volautomatisch de inhoud van de communicatie onderschept.

Waarschijnlijk is dat waar. En dat is een bewuste keuze van de inlichtingendiensten. Er zijn vrij strikte regels om effectief af te luisteren. Het is ook niet efficiënt om strootje voor strootje van die enorme, ongeordende hooiberg te doorzoeken. Ze gaan in de eerste plaats op zoek naar patronen. Daarvoor gebruiken ze geavanceerde dataminingtechnieken die akelig accuraat kunnen zijn zelfs al werken ze met weinig data.

Concreet komt het er op neer dat de Amerikaanse overheid in de elektronische communicatie vooral interesse heeft, in naar wie, hoe, van waar en wanneer we iets sturen. Wat er precies in de boodschap staat, is in een eerste fase niet zo van belang. Daardoor komen er patronen bloot te liggen tussen mensen en organisaties. In tegenstelling tot de inhoud van de elektronische communicatie zijn de metadata, de informatie over de informatie, minder goed beschermd.

Door het internet en onze smartphones zijn we bovendien een lekkend vat aan persoonsgegevens geworden. Voortdurend geven we bijvoorbeeld onze locatie prijs. De Amerikaanse veiligheidsdiensten hebben een technologie ontwikkeld waarbij ze aan de hand van een gsm-signaal en complexe driehoeksmetingen perfect de locatie van een persoon kunnen vaststellen. Ze kunnen zelfs zeggen op welke verdieping de persoon zich bevindt.

Jaren geleden hebben onderzoekers al bewezen dat ze met anonieme gsm-signalen 95 procent van alle gebruikers kunnen identificeren. Daarvoor moesten ze alleen de gebruikspatronen analyseren. De Amerikaanse overheid heeft toegang tot veel meer data en gebruikt veel betere technieken.

Een veel gehoorde reactie is dat wie niks verkeerd doet niks van die dataminingtechnieken moet vrezen. Maar het probleem is dat u veel sneller dan vroeger verdacht kan lijken omdat u nu veel meer sporen achterlaat. Eén bezoek aan een verkeerde website, één verkeerde mail die per ongeluk bij u terecht komt en u staat op een zwarte lijst. Met een beetje geluk heeft een vrij zeldzame familienaam. Maar als u Jan Janssens heet, dan moet u hopen dat uw naamgenoten zich aan niks verdachts bezondigen of dat het systeem u uit elkaar houdt. Iedere Jan Janssens kan er verdacht uitzien.