Vergelijk Donald Trump niet met Ronald Reagan. Vergelijk Theresa May niet met Margaret Thatcher. De jaren tachtig waren de voedingsbodem voor het vrijemarktdenken. Het economische liberalisme vierde hoogtij. Het individu mocht in zijn vrijheid niet worden geremd door de overheid, regelgeving of protectionisme. Minder staat, meer vrijheid.
Het rechtse gedachtegoed wil meestal niet horen van vrijheid als het gaat om abortus, seksuele geaardheid of drugsgebruik, maar des te meer als het gaat om economische vrijheid voor iedereen, waar soms alle sociale klassen – maar zeker de betere – van profiteren. Trump en May bevorderen wel de vrijheid voor de rijken, maar niet de vrije handel. Eigen volk eerst. Ook in Vlaanderen zie je de verharding, het discours van streng-maar-rechtvaardig. Wie zich niet naar onze wetten plooit, moet maar ophoepelen. Hoe komt dat?
De terrormanagementtheorie biedt een verklaring: mensen verdedigen hun wereldbeeld als ze zich bedreigd weten. Al in 1989 publiceerde A. Rosenblatt een merkwaardige studie. Twee groepen rechters kregen dezelfde situatie voorgeschoteld. De ene groep kreeg voor de uitspraak de dood voor ogen, de andere helft niet. Nadien moesten de rechters een uitspraak doen over een borgsom. De eerste groep legde die vast op 455 dollar, de andere groep op 50 dollar. Keer op keer blijkt dat we conservatiever, onverdraagzamer, vijandiger worden als we de dood voor ogen zien. Dat is natuurlijk wat terreuraanslagen bereiken. IS zoekt escalatie en beseft dat de westerse waarden sinds de verlichting slechts een laagje vernis zijn boven op ons fundamentele wereldbeeld, waarmee we ons – net zoals zij – superieur achten, met het recht en God aan onze kant. Democratie, wetenschap en vrije markt halen we vooral uit de lade als het ons past. Check maar het wereldbeeld van Donald Trump en zijn miljoenen aanhangers.
Met de dood voor ogen reageren we anders. Ons beschavingsniveau is nog altijd onvoldoende om te beseffen dat wie het zwaard hanteert door het zwaard zal vergaan. We denken natuurlijk dat dit vooral geldt voor IS, en zij denken hetzelfde over ons.
Helpt het dan de mensen te informeren? Helaas nauwelijks of niet. Uit deprimerend onderzoek in de Verenigde Staten is gebleken dat als je Republikeinen feiten voorschotelt die radicaal hun overtuiging tegenspreken, ze nog meer de dingen zullen geloven die niet juist zijn, maar wel bij hun wereldbeeld passen. De nieuwe kennis is te bedreigend. Ga het niet te ver zoeken. Allerlei onjuiste verhalen over gastarbeiders die een loopje nemen met onze sociale zekerheid, worden keer op keer weerlegd. Maar het helpt niet. Integendeel: na een tijdje zou je gaan denken dat objectieve informatie zowat de gevaarlijkste weg is.
Veronderstel dat u er vreemde overtuigingen – in mijn ogen tenminste – op na houdt over homeopathie, de waarde van een aandeel of de intelligentie van uw kinderen. Wat kan u dan van die waangedachten afbrengen? Dat ik u radicaal confronteer met uw ongelijk? Waarschijnlijk niet. U zult vooral van mening veranderen als uw gelijken, of uw medegelovigen, u langzaamaan wijzen op problemen. We kunnen dus vooral hopen dat er binnen IS geloofwaardige mensen opstaan die met enig gezag stellen dat het geweld niet veel uithaalt. Waarschijnlijk is dat denkspoor aanmoedigen nog het beste, maar die veranderaars mogen geen spionnen of infiltranten van het Westen zijn. Meer dan hoop is dat niet. Want die deugd bleef liggen op de bodem van de doos van Pandora, toen die alle ondeugden liet ontsnappen.
In ieder geval zien we de idealen van democratie via opvoeding, vrije markten via eerlijke transacties, valide kennis via vrij wetenschappelijk onderzoek en de westerse idealen sinds de verlichting afbrokkelen voor onze ogen. Nationalisme en protectionisme, fake news, sterke leiders, het volk lijkt ernaar te vragen, en het volk heeft per definitie gelijk. En als het toch verkeerd is, dan heb je nog altijd zijn democratisch verkozen leiders of resultaten van zinloze referenda, die helpen de wil van dat volk te interpreteren. En dat is net datgene wat de machtshebbers en de manipulatoren voor ogen hebben.
De auteur is professor-emeritus aan de Vlerick Business School.
Marc Buelens
Ons beschavingsniveau is nog altijd onvoldoende om te beseffen dat wie het zwaard hanteert door het zwaard zal vergaan.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier