Wordt iedereen zelfstandige?

De arbeidsmarkt verandert in snel tempo. De opkomst van digitale platforms als Uber en Airbnb schept een nieuwe klasse van werknemers zonder vaste werkgever. Carrièremoves volgen elkaar op, jobs combineren is gewoon, iedereen wordt iedereens concurrent. Freelancen lijkt de nieuwe norm. Maar niet iedereen ziet dat zo.

Kelner overdag, chauffeur ‘s nachts, of omgekeerd. Het leven van Christian, 24 jaar, is goedgevuld. “Ik ben er altijd graag tegenaan gegaan”, lacht de jongeman, die toegeeft dat hij aan de Red Bull is. Als hij niet voltijds werkt als ober in een Brussels restaurant, rijdt Christian voor Uber, de Amerikaanse onderneming die de taxichauffeurs op stang jaagt. Die bijkomende baan houdt hem een dag en een nacht per week bezig, en soms meer. Christian klaagt niet. Voor dat jachtige leven heeft hij zelf gekozen. “Uber bezorgt me een gratis luxe: met wat ik met deze job verdien, betaal ik mijn auto, de benzine en de verzekering”, legt de gewezen limousinebestuurder uit.

Op aanraden van Uber is Christian zelfstandige in bijberoep geworden. Zo kan hij zijn dieselkosten aftrekken van zijn belastingaangifte. “Ik heb de rekening gemaakt. Ik kan de kosten eruit krijgen”, verzekert hij ons.

Christian is een van de 235.000 Belgen die officieel meerdere banen hebben. Dat zijn er 43 procent meer dan tien jaar geleden. En het einde is nog niet in zicht. De opkomst van digitale platforms als Uber en Airbnb bevordert de ontwikkeling van de veelvoudige jobs en schept nieuwe vormen van arbeidsrelaties.

Wereldleiders zonder personeel

Die miljardenbedrijven werken met een revolutionair model dat de arbeidsmarkt dooreenschudt: dankzij de digitalisering kunnen ze in een sector wereldleider worden zonder ook maar één werknemer aan te werven. Uber is een grote speler geworden in het stedelijke personenvervoer, maar bezit niet één taxi en heeft geen enkele chauffeur in dienst. Airbnb, dat al meer dan 10 miljard dollar waard zou zijn, is een gigant in toeristenlogies. Maar het heeft geen enkel hotel, en al evenmin hotelpersoneel.

Dit soort ondernemingen zijn meer dienstenbemiddelaars dan klassieke werkgevers. Enkel voor hun digitale ontwikkeling, hun marketing en hun verkoop hebben ze ‘permanente medewerkers’. Maar de kern van hun business wordt gedaan door freelancers, die een deel van hun vergoeding afstaan aan het platform: ongeveer 20 procent bij Uber, 10 procent bij Airbnb. Take Eat Easy, een Belgische start-up die maaltijden levert en onlangs 6 miljoen euro heeft opgehaald, betaalt zijn koeriers forfaitair: 7,5 euro per rit.

Gefragmenteerde economie

De flexibiliteit in de arbeidsrelaties loopt gelijk met onze gefragmenteerde, door de crisis verstoorde economie. Het logische gevolg is de uitbreiding van het zelfstandigenstatuut. “De economie is uiterst wispelturig”, zegt Bruno Colmant, partner bij de consultant Roland Berger. “Het contract van onbepaalde duur is niet langer verenigbaar met de huidige onzekerheid.” Maar de crisis op zich verklaart niet waarom het statuut van loontrekkende al enkele jaren op de terugweg is. Ook de digitalisering en automatisering spelen een rol. Die wijzigen de arbeidsverhoudingen. “De technologische evolutie heeft voor effect dat de massaproductie, die vroeger geconcentreerd zat, gedecentraliseerd wordt”, merkt de Franse econoom Jean-Pierre Gaudard op, auteur van het boek La fin du Salariat.

Gaudard ziet een heilzaam effect in die omwenteling: “Het industriële productiesysteem heeft de werknemers hun autonomie ontnomen. Arbeid werd in een starre organisatie gedwongen. Vandaag wordt arbeid weer mobiel. Iedereen concurreert met iedereen, het is een concurrentiëler en meer open systeem. Het einde van het ultrahiërarchische industriële productiemodel geeft de macht terug aan het individu”, verzekert Gaudard.

Wereldwijde concurrentie

Een ander kenmerk van de nieuwe spelers, is dat ze wereldwijd werken, zonder tussenkomst van lokale spelers. Ze richten zich rechtstreeks tot freelancers. Het maakt dat iedere potentiële medewerker met gelijke kansen vertrekt, maar ook dat iedereen met iedereen in concurrentie staat.

Freelancers kunnen tegenwoordig over heel de wereld contracten in de wacht slepen. Het bedrijf Upwork, dat zichzelf omschrijft als ‘een online werkplek voor iedereen’, brengt klanten in contact met zelfstandigen. Negen miljoen freelancers (grafici, ontwikkelaars, vertalers,…) bedienen al 4 miljoen klanten via de site, die elk jaar voor een miljard dollar aan bestellingen optekent. Geen enkele sector ontsnapt aan die evolutie, die de wereld geleidelijk verandert in één groot concurrentieterrein. “Wat doet het internet? Het verplettert de monopolies”, weidt Colmant uit. “Binnenkort zal mijn academisch werk misschien concurreren met softwareprogramma’s of met docenten uit de hele wereld. We moeten dat aanvaarden.”

Gilles Quoistiaux en Alain Mouton

De namen van de freelancers in dit artikel zijn fictief