‘We voelen ons steeds meer Europeaan’

LUUK VAN MIDDELAAR "De Europese publieke ruimte is vitaler en levendiger dan ooit." © ID
Jozef Vangelder
Jozef Vangelder redacteur bij Trends

Echt democratisch is Europa niet, maar de opeenvolgende crisissen hebben wel een Europees publiek besef gesmeed, volgens politiek filosoof Luuk van Middelaar. “De verstikkende Europese consensusmachine raakt doorbroken.”

Twee expliciet pro-Europese partijen, GroenLinks en het centrumliberale D66, haalden de grootste winst in de Nederlandse verkiezingen. “De kiezers hebben een psychologische klap uitgedeeld aan het populisme”, zegt de Nederlandse politieke filosoof Luuk van Middelaar. “Het idee van een onstuitbare golf, die na de brexit en de verkiezing van de Amerikaanse president Donald Trump ook het Europese vasteland zou meesleuren, is gebroken.”

Daarmee is de Europese zaak nog niet gewonnen. Van Middelaar, die hoogleraar Europese waarden aan de UCL is, wil eerst de Franse presidentsverkiezingen afwachten. “Het Franse populisme kan muziek maken met drie thema’s: de economische stagnatie, de ruim 200 doden die de afgelopen jaren vielen door terroristische aanslagen, en migratie of nationale identiteit. Het Nederlandse populisme kon alleen muziek maken met migratie. Want, afgezien van twee politieke moorden begin jaren 2000, zijn er geen aanslagen geweest in Nederland. Economisch gaat het buitengewoon goed.”

De Franse populistische presidentskandidate Marine Le Pen wil haar land uit de Europese Unie lichten, maar uit enquêtes blijkt dat de Fransen niet per definitie anti-Europees zijn. “Zo is meer dan 90 procent voorstander van Europese samenwerking voor defensie, en is driekwart voorstander van de euro”, zegt Van Middelaar. “Daarentegen – en dat is eigenaardig – is een meerderheid voorstander van de Franse uitstap uit de Europese Unie. Blijkbaar heerst er diep ongenoegen over de Europese politiek zoals die zich met de jaren heeft vastgezet.”

Waarover gaat het ongenoegen dan?

van Middelaar: “Europa is veranderd in een gemeenschappelijke markt, met producten en diensten die over de hele Unie worden verhandeld. Zo ontstond het beeld van Europa als een regelfabriek die ver van de mensen staat. Nu hoef je dat niet erg te vinden. Als ik speelgoed koop voor mijn zoontje, wil ik dat het veilig is. Ik hoef niet te weten wie daarover beslist en welke belangen er spelen. De kracht van de regelfabriek is gelegen in de zorgvuldigheid en het geduld waarmee ze jarenlang werkt aan compromissen tussen alle belanghebbenden, zoals overheden, consumentenorganisaties en werknemers- en werkgeversverenigingen. Na vijf jaar is er een nieuwe regel en hebben de lidstaten twee jaar de tijd om die toe te passen. Dat is een perfect systeem. Iedereen kan daarmee instemmen.”

Maar zo werkt het niet altijd.

van Middelaar: “Het wordt iets helemaal anders als bij een crisis snelle en verstrekkende beslissingen nodig zijn. Ik was naaste medewerker van toenmalig Europees president Herman Van Rompuy toen de eurocrisis uitbrak. In één weekend, in mei 2010, moest 500 miljard euro bij elkaar worden getelefoneerd. Na de Russische inval in Oekraïne drie jaar geleden riep Van Rompuy inderhaast een top bijeen over het nemen van economische sancties tegen Rusland. Dat is niet langer het trage knutselwerk aan de interne markt, dat is echte politiek. Dat vraagt publiek zichtbare keuzes van politici. Zulke beslissingen gaan over oorlog en vrede, identiteit en soevereiniteit. Dat raakt ons allemaal als burger. Dan is het heel normaal dat mensen daarover willen meepraten. Maar de regelfabriek is daar niet op afgestemd.”

En zeggen dat uw vorige baas, Herman Van Rompuy, altijd korzelig werd van de bewering dat de Europese Unie aan een democratisch deficit leed.

van Middelaar: “Het is bijna onmogelijk het niet eens te zijn met Europese besluiten. De Brusselse regelfabriek produceert consensus, na eindeloos marchanderen en compromissen sluiten. Dat is een geweldig systeem, het pacificeert. Maar het heeft ook nadelen. Het laat niet toe verhaal te halen als je het niet eens bent met een besluit. Dat democratische deficit is heel moeilijk op te lossen. Tot nu was de klassieke route: meer macht voor het Europees Parlement en impliciet voor de Europese Commissie. Maar dat wekt de indruk dat de Europese Unie een soort federale staat wordt, met de Commissie als regering. Daar is onvoldoende steun voor bij de bevolking van veel lidstaten. Het versterkt alleen maar de argwaan jegens de Europese superstaat.”

Sommigen vinden dat de rechtstreekse verkiezing van de Commissievoorzitter een mobiliserend effect zou hebben.

van Middelaar: “Daar ben ik het niet onverkort mee eens. Vijftig jaar geleden geloofden we ook dat alle heil zou komen van de rechtstreekse verkiezing van het Europees Parlement. Dan zou er in één keer een Europees politiek leven ontstaan. Nou, de rechtstreekse parlementsverkiezingen zijn er sinds 1979. De opkomst is telkens gedaald, behalve de laatste keer, toen het stabiel is gebleven. En zo’n rechtstreeks verkozen Commissievoorzitter, wat zou die moeten doen naast een Duitse bondskanselier, een Franse president en 25 andere verkozen regeringsleiders? Je organiseert in zekere zin frustratie.”

Maar hoe kan die Europese publieke ruimte dan ontstaan?

van Middelaar: “De Europese publieke ruimte is vitaler en levendiger dan ooit, dankzij de crisissen waarop we samen antwoorden hebben moeten vinden. Twee jaar geleden keek heel Europa naar Griekenland. De Griekse premier Alexis Tsipras en minister van Financiën Yanis Varoufakis waren Europese personages. Bij het Griekse referendum hield het hele continent de adem in. De oude unie van de markt en de regelpolitiek transformeert tot een nieuwe unie van de gebeurtenissenpolitiek, van gezamenlijk reageren op crisissen, die ook het publiek geboeid houden.

“Wij voelen ons steeds meer Europeaan. Dat vind ik ongelooflijk fascinerend en bemoedigend. Je hebt er geen institutionele loodgieterij voor nodig. De vluchtelingencrisis was nog zo’n moment. We voelden toen dat de buitengrens tussen Griekenland en Turkije ook de Belgische, Franse, Nederlandse of Duitse grens was. Het zijn de grote krachten van de geschiedenis die het Europese besef doen groeien. Dat zullen we uiteindelijk vorm moeten geven in een Europese ontmoetingsruimte – niet tegen onze nationale identiteit of democratie in, maar mét.”

Hoe moet die ontmoetingsruimte gestalte krijgen?

van Middelaar: “Voor mij hoeft dat niet meteen. De verstikkende Europese consensusmachine raakt doorbroken, dat is nu belangrijker. Ik noemde Tsipras en Varoufakis. Zij zijn ingegaan tegen de consensus. Ze hebben hun strijd tegen de Duitse bondskanselier Angela Merkel en haar minister van Financiën Wolfgang Schäuble verloren, maar ze hebben wel zichtbaar gemaakt dat er politieke keuzes aan de grondslag lagen van de aanpak van de Griekse crisis. Het was meer dan alleen een technocratisch dossier voor het Internationaal Monetair Fonds of de Europese Centrale Bank. Aan de andere kant van het politieke spectrum is ook de Hongaarse premier Viktor Orban een consensusdoorbreker, maar dan in de vluchtelingencrisis. Zijn conflict met Merkel maakt politieke dilemma’s zichtbaar voor heel Europa, iets wat veel te weinig is gebeurd in het verleden.”

En zo groeit de Europese politieke ruimte. Moeten de regeringsleiders komende zaterdag in Rome nog wel op zoek naar een nieuwe blauwdruk voor de Europese Unie?

van Middelaar: “Ik zou tegen die leiders willen zeggen: ga nu niet over de institutionele organisatie van Europa spreken. Dat is een discussie waarmee je niet verder komt. Zeg liever wat je concreet wilt doen. Moet er een Europese grenswacht komen? Willen jullie samenwerken voor defensie, zoals België en Nederland al doen? Begin er dan maar aan. Je zult zien dat al die discussies over kopgroepen en verschillende snelheden vanzelf verdwijnen. Die institutionele discussies worden gevoerd bij gebrek aan overeenstemming over wat te doen. Dus praten we dan maar over het hoe. Maar dat kunnen snel lege discussies worden. Europa moet dringend praten over wat het wil doen.”

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content